Ο τολμηρός Κουμανταρέας

• Μια ρεαλιστική αλληγορία για την εξουσία, την ελευθερία, την τέχνη και τα ανομολόγητα πάθη στην καινούργια νουβέλα του συγγραφέα με ήρωες που παραπέμπουν στον Ντοστογέφσκι και στον Οσκαρ Γουάιλντ

• ΜΕΝΗΣ ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ

• Σ΄ ένα στρατόπεδο άκρη στην ερημιά
• Εκδόσεις Κέδρος, 2009, σελ. 160, τιμή 12 ευρώ

Ας το πω εξαρχής. Η νουβέλα Σ΄ ένα στρατόπεδο άκρη στην ερημιάείναι από τα πλέον ενδιαφέροντα κείμενα που έχει γράψει ο Μένης Κουμανταρέας. Οχι ως συγγραφικό επίτευγμα καθαυτό- δεν θα την κατέτασσα στα κορυφαία βιβλία του, όπως λ.χ. η Βιοτεχνία υαλικών ή η Κυρία Κούλα- αλλά γιατί ένας από τους καλύτερους πεζογράφους της γενιάς του, πρώτον, τολμά να κινηθεί σε μια θεματική περιοχή που δεν συναντούμε στα ως τώρα βιβλία του και, δεύτερον, γιατί επιχείρησε να γράψει μια αλληγορία, ένα μαύρο (ή καλύτερα γκρίζο) παραμύθι χωρίς να εγκαταλείψει τα γνωρίσματα της συγγραφικής τεχνικής του. Επί του προκειμένου, είναι νομίζω δευτερεύον ζήτημα το αν ένα τόσο φιλόδοξο και ερεθιστικό θέμα όσο αυτό που απασχολεί τον Κουμανταρέα θα μπορούσε να μας δώσει ένα έργο ας πούμε πιο σφαιρικό, ένα μυθιστόρημα δηλαδή, και να αναπτύξει σε μεγαλύτερη έκταση και βάθος τα όσα θίγει. Υποθέτει κανείς ότι κάτι τέτοιο θα συνέβαινε αν ο συγγραφέας ενσωμάτωνε στον αφηγηματικό καμβά παράπλευρα, ας πούμε, επεισόδια ή αν ανέπτυσσε την αφήγηση σε μεγαλύτερο βάθος. Αυτά όμως είναι ζητήματα άλλης τάξεως- αφήνω που είναι τουλάχιστον άκομψο να τα θέτει κανείς, ιδίως όταν πρόκειται για συγγραφέα της ποιότητας του Μένη Κουμανταρέα. Για να επαναλάβω την κοινοτοπία, όλα κρίνονται εκ του αποτελέσματος. Και το αποτέλεσμα εδώ είναι ένα ευανάγνωστο και τολμηρό αφήγημα που αποκαλύπτει και μια άλλη πτυχή της προσωπικότητας του συγγραφέα: ότι δεν κινείται με ευχέρεια μόνο στο αστικό τοπίο αλλά ότι με την ίδια ευχέρεια μπορεί να κινηθεί και σε άλλα πεδία. Και αυτό γιατί ο Κουμανταρέας τολμά. Και αυτό σε μια εποχή που η αγορά βρίθει συμβατικών γραμμικών αφηγήσεων δεν είναι διόλου μικρό πράγμα.

• Ο Στρατηγός και η Στρατηγίνα

Η δράση της νουβέλας τοποθετείται σε ένα στρατόπεδο που δεν κατονομάζεται. Το διοικεί κάποιος ανώτατος αξιωματικός, ο οποίος δεν έχει όνομα και παντού στο βιβλίο αναφέρεται ως Στρατηγός. Είναι ωμός, πεφυσιωμένος και ανασφαλής ταυτοχρόνως, το κλασικό χωριατόπαιδο που ανέβηκε τα σκαλοπάτια της στρατιωτικής ιεραρχίας με τη βοήθεια της κατά πολύ νεότερης συζύ γου του, η οποία αναφέρεται κι αυτή ως Στρατηγίνα, μια φροϋδική φιγούρα- το ας πούμε υπερεγώ του Στρατηγού- που τον ελέγχει, που προστατεύει την καριέρα και την αίγλη του, ταυτοχρόνως όμως τον απεχθάνεται και ονειρεύεται ερωτικές συνευρέσεις με νεότερους άνδρες, κυρίως στρατιώτες του στρατοπέδου. Είναι πιο ματαιόδοξη αλλά κατά βάθος και πιο ανασφαλής από τον σύζυγό της. Η Στρατηγίνα πείθει τον Στρατηγό ότι του χρειάζεται ένα πορτρέτο, το οποίο θα αποτελέσει το επιστέγασμα της ένδοξης σταδιοδρομίας του. Αυτός γκρινιάζει αλλά πείθεται. Αναζητείται λοιπόν ζωγράφος ανάμεσα στους στρατιώτες του στρατοπέδου. Αυτός που επιλέγεται είναι ένας σχεδόν αλαφροΐσκιωτος ξανθός, μια ντοστογεφσκική φυσιογνωμία (ο Κουμανταρέας τον ονομάζει Ρώσο) που αρχίζει να φτιάχνει το πορτρέτο. Αλλά το πορτρέτο διαμορφώνεται σιγά σιγά σχεδόν από μόνο του και συχνά αλλάζει (στον πίνακα προστίθενται ή αφαιρούνται στοιχεία ερήμην του ζωγράφου).

Το τελικό αποτέλεσμα είναι συγκλονιστικό. Στα αποκαλυπτήρια όλοι βρίσκονται μπροστά στο πορτρέτο ενός τρομερού τύπου, ενός φόβητρου με ανθρώπινη μορφή, ενώ στο βάθος του πίνακα απεικονίζεται το κρατητήριο του στρατοπέδου με κάποιες φιγούρες που έχουν υψωμένες τις γροθιές τους. Κατόπιν αυτού ο Στρατηγός γίνεται έξαλλος και, αντί να δώσει την εικοσαήμερη άδεια που είχε υποσχεθεί στον ζωγράφο, τον φυλακίζει στο κρατητήριο και μαζί του κάποιους άλλους, συστρατιώτες του. Στη συνέχεια όμως οι κρατούμενοι δραπετεύουν κατά τρόπο μεταφυσικό, με τη βοήθεια ενός κλειδιού το οποίο σχεδιάζει ο Ρώσος πάνω στο χαρτί και αυτό αποκτά μαγικές διαστάσεις και ξεκλειδώνει την πόρτα του κρατητηρίου. Οι κρατούμενοι επιβιβάζονται σε ένα φορτηγό και εξαφανίζονται, η Στρατηγίνα δολοφονεί τον Στρατηγό και το πορτρέτο χάνεται ώσπου κάποιος συλλέκτης το ανακαλύπτει τυχαία έπειτα από πολλά χρόνια παρατημένο σε ένα βενζινάδικο. Το αγοράζει και το μεταφέρει σε μια πόλη (η οποία επίσης δεν κατονομάζεται), όπου και το εκθέτει. Αυτή είναι σε λίγες γραμμές η υπόθεση. Οποιος ισχυριστεί ότι υπάρχουν απηχήσεις από Το πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι του Οσκαρ Γουάιλντ θα έχει δίκιο. Ωστόσο μικρή σημασία έχει αν το έργο του Γουάιλντ λειτούργησε συνειδητά ή κρυπτομνησιακά όσον αφορά την έμπνευση του Κουμανταρέα. Το ότι ωστόσο ο Ρώσος του παρουσιάζεται σαν μια ας πούμε αχνή σκιά του ντοστογεφσκικού Αλιόσα Καραμαζόφ παρουσιάζει ενδιαφέρον στο συγκριτικό επίπεδο. Αλλιώς, τι νόημα θα είχαν οι κατά τα άλλα ατέρμονες συζητήσεις περί διακειμενικότητας και τα σχετικά;

• Η ζωή και η τέχνη

Η περιγραφική ικανότητα του Κουμανταρέα είναι γνωστή σε όσους διάβασαν έστω και ένα του βιβλίο. Γι΄ αυτό και εκείνοι λ.χ. που έχουν υπηρετήσει τη στρατιωτική τους θητεία σε απομακρυσμένες περιοχές δεν μπορεί παρά να εντυπωσιαστούν από τη διεισδυτική ματιά του. Η ζωή στα στρατόπεδα είναι όπως περίπου την περιγράφει και ανάλογες οι σχέσεις ανωτέρου προς κατώτερο τόσο ανάμεσα στους αξιωματικούς όσο και ανάμεσα στους αξιωματικούς και στους οπλίτες. Ετσι αισθάνονται οι στρατιώτες για τους αξιωματικούςκαι αυτό οι αξιωματικοί το γνωρίζουν. Τέτοιες, όπως τις περιγράφει, είναι και οι εμμονές αρκετών γαλονάδων που τους κάνουν να φαίνονται μονοκόμματοι, ορθοτομημένοι, σπασμωδικοί και αμφιθυμικοί, ανήσυχοι για τα ασήμαντα και περιορισμένης αντιλήψεως. Δεν προέκυψε άλλωστε τυχαία η κοινοτοπία πως «εκεί που σταματά η λογική αρχίζει ο στρατός». Το απρόοπτο που εισάγει ο Κουμανταρέας στη νουβέλα του περιέχει δυνάμει το στοιχείο της εξέγερσης και της ανατροπής. Και αυτό, αν δεν αποδιαρθρώνει το σύστημα, είναι ικανό να διαλύσει την προσωπική ζωή των υπηρετών του συστήματος. Εδώ φυσικά έχουμε και μια μεταφορά, αντίστοιχη με του Γουάιλντ: δηλαδή, η τέχνη δεν λέει ψέματα και η αλήθεια δεν κρύβεται. Κατά συνέπεια, η τέχνη εκδικείται επειδή και στη ζωή υπάρχει, ακόμη και στις χειρότερες των περιπτώσεων, μια αφανής δικαιοσύνη: ότι, με άλλα λόγια, όλοι πληρώνουν και τίποτε δεν μένει ανεξαργύρωτο. Το θέμα της νουβέλας για έναν ρεαλιστή μοιάζει έκκεντρο αλλά ο Κουμανταρέας κι εδώ παρουσιάζεται ικανός στη συγκρότηση και στη συνοχή του υλικού του, όπως και στην καθαρή χάραξη της αφηγηματικής γραμμής. Γι΄ αυτό και το βιβλίο του διαβάζεται απνευστί.

Το Σ΄ ένα στρατόπεδο άκρη στην ερημιά γράφτηκε κατόπιν παραγγελίας της ανιψιάς του συγγραφέα Βάσως Μιχαλοπούλου με σκοπό τα έσοδά του να πάνε υπέρ του φιλανθρωπικού οργανισμού Κάνε Μια Ευχή για τα άρρωστα παιδιά. Μακάρι να δούμε κι άλλες τέτοιες πρωτοβουλίες στο μέλλον.

• TΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΒΙΣΤΩΝΙΤΗ | Κυριακή 25 Οκτωβρίου 2009