Νόμπελ κόντρα στις μυστικές υπηρεσίες του Τσαουσέσκου

Όπως ο Κάφκα που έγραφε γερμανικά στην Πράγα, έτσι και η Χέρτα Μίλερ βρήκε στη γλώσσα των γονιών της τη δυνατότητα να εκφράσει τα δικά της αισθήματα αποξένωσης. Η 56χρονη συγγραφέας που έλαβε χθες το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας «για την πυκνότητα του ποιητικού της λόγου και την αντικειμενικότητα της πρόζας της, με τις οποίες σκιαγραφεί τοπία εγκατάλειψης» επελέγη στην πραγματικότητα και για τη μαχητικότητα και το θάρρος της, με τα οποία αντιμετώπισε τις πιέσεις ενός στυγνού καθεστώτος: του καθεστώτος Τσαουσέσκου στην πατρίδα της Ρουμανία, αλλά και των μυστικών υπηρεσιών του, που η ίδια επιμένει ότι «ζουν» ακόμη.

Η Χέρτα Μίλερ γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Ρουμανία, στο γερμανόφωνο χωριό Νίτσιντορφ, παιδί Σουήβων αγροτών. Η περιοχή είχε κατοικηθεί από το γερμανικό αυτό φύλο τον 18ο αιώνα, όταν οι Αψβούργοι ανέκτησαν ουγγρικά εδάφη από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και τα αποίκισαν. Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η περιοχή εντάχθηκε στο ρουμανικό κράτος, όσο δε η Ρουμανία συνεργαζόταν με τον Χίτλερ η γερμανική κοινότητα προστατεύθηκε- προσωρινά, έστω - από διώξεις. Ο πατέρας μάλιστα της Χέρτα Μίλερ είχε υπηρετήσει στα SS.

Εκείνη όμως αποδείχθηκε ατίθαση: τα πρώτα κείμενά της είχαν αντικαθεστωτικό χαρακτήρα, απαγορεύτηκαν, εκείνη όμως τα εξέδωσε στη Γερμανία μιλώντας μάλιστα εναντίον του Τσαουσέσκου στην Έκθεση της Φρανκφούρτης, με οδυνηρές συνέπειες γι΄ αυτήν. Και αργότερα, όταν το καθεστώς αυτό δεν υπήρχε πια, συνέχισε να γράφει για το πώς το φάντασμά του συνέχισε να υπάρχει, έχοντας φορέσει το ένδυμα του φιλελευθερισμού. Όπως έγραφε και για το παρελθόν της Γερμανίας, που ακόμη ταράζει τους νεώτερους Γερμανούς.

Οι διώξεις βέβαια είχαν αρχίσει από νωρίς: η μητέρα της Χέρτα Μίλερ είχε εξοριστεί το 1945 στη Σοβιετική Ένωση, σε στρατόπεδο εργασίας για πέντε χρόνια, ενώ και η ίδια, αργότερα, μπήκε στο μάτι της Σεκουριτάτε, των διαβόητων ρουμανικών μυστικών υπηρεσιών. Ήταν η εποχή που σπούδασε γερμανική και ρουμανική φιλολογία στην Τιμισοάρα, εντασσόμενη σε ομάδα νέων γερμανόφωνων συγγραφέων που ζητούσε ελευθερία έκφρασης. Προκλητικό βεβαίως. Έτσι, όταν έπιασε δουλειά ως μεταφράστρια σε εργοστάσιο, δεν άργησε και να απολυθεί, νιώθοντας καθημερινά πλέον πίσω της τη σκιά των πρακτόρων.

Όπως η ίδια λέει, εκείνη την εποχή το καθεστώς έβλεπε όλες τις μειονότητες καχύποπτα, και θεωρούσε: «τους Γερμανόφωνους, εθνικιστές και φασίστες. Τους Ούγγρους, προκλητικούς. Τους Εβραίους, εθνικιστές». Τους συγγραφείς τούς αντιμετώπιζε σαν «μία ακόμη μειονότητα που εντασσόταν στη γενική κατηγορία “Τέχνη και κουλτούρα”». Δεν θα καταφέρει να δραπετεύσει παρά το 1987, μαζί με τον σύζυγό της Ρίχαρντ Βάγκνερ, ζώντας έκτοτε στο Βερολίνο.

Η «ιδιάζουσα γλωσσική κατάσταση» των γερμανόφωνων της Ρουμανίας επηρέασε ποικιλοτρόπως τη Μίλερ: «Η γραπτή γερμανική γλώσσα συνυπήρχε με την τοπική διάλεκτο, τη σουηβική του Μπάνατ, και με τα ρουμανικά. Σε αυτά προστέθηκε η ξύλινη γλώσσα του καθεστώτος που είχε στρέψει τη ρητορική προς όφελός του. Εξού και η έγνοια μου να αποφύγω στρεβλωμένες από την πολιτική λέξεις και έννοιες.
Ανακαλούσαν στη μνήμη μια ξένη προς εμάς πραγματικότητα».

Η Σουηδική Ακαδημία δίνει για τρίτη φορά σε δέκα χρόνια (με συχνότητα πενταετίας, μετά τον Γκίντερ Γκρας το 1999 και την Ελφρίντε Γέλινεκ το 2004) το Βραβείο Λογοτεχνίας σε γερμανόφωνο συγγραφέα. Τα βιβλία της μυθιστοριογράφου, δοκιμιογράφου και ποιήτριας Χέρτα Μίλερ είναι άγνωστα στο ελληνικό κοινό, με εξαίρεση το βιβλίο της «Μετέωροι ταξιδιώτες» που κυκλοφόρησε το 1990 από τις Εκδόσεις Ηρόδοτος.

Με αφορμή το τελευταίο της μυθιστόρημα, που κυκλοφόρησε πρόσφατα στα αγγλικά με τον τίτλο «Η γη των πράσινων δαμάσκηνων», ο καθηγητής Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Κολέγιο της Βοστώνης, Λάρι Γουλφ, έγραψε στους «Νew Υork Τimes», με αφορμή το τέλος των γερμανόφωνων κοινοτήτων που δημιουργήθηκαν στη διάρκεια της βασιλείας της Μαρίας Τειρεσίας, ότι η Μίλερ «μεταδίδει μια κάποια θλίψη μπροστά στις ιστορικές συνέπειες της μετανάστευσης και την επικείμενη εξαφάνιση της δικής της κουλτούρας».

• «Πρώην σπιούνος, ικανός για όλα»

«Στη Ρουμανία, ένας πρώην σπιούνος, εκτός από διπλωμάτης, μπορεί να είναι τα πάντα», λέει η Χέρτα Μίλερ. Κάθε φορά που επιστρέφει στη Ρουμανία, στη μετά Τσαουσέσκου εποχή, βλέπει ελάχιστες αλλαγές. «Μόνο τα επίσημα στοιχεία λένε ότι το 40% αυτών που υπηρετούσαν στη Σεκουριτάτε δουλεύουν και για τις σημερινές Μυστικές Υπηρεσίες». Η Γερμανορουμάνα πεζογράφος, ποιήτρια, δοκιμιογράφος λέει ότι ανακάλυψε τώρα τρεις τόμους φάκελο για την ίδια με τον κωδικό Κριστίνα. «Συνολικά 914 σελίδες», λέει.

• Του Μανώλη Πιμπλή,
• Παρασκευή, 9 Οκτωβρίου 2009