Πόσο λογοτεχνικά είναι τα κριτήρια για τα Βραβεία Νομπέλ;

• H φετινή βράβευση της άγνωστης στο ευρύ κοινό Χέρτα Μίλερ επανέφερε το θέμα

Οι επιλογές της Σουηδικής Ακαδημίας για το Νομπέλ Λογοτεχνίας από το 2000 και δώθε προκαλούν συχνά -αν όχι κάθε χρόνο- ζωηρές αντιδράσεις. Είτε διότι, όπως στην περίπτωση του Λε Κλεζιό και του Γκάο Ξινγιάν, η φήμη των συγγραφέων που λαμβάνουν το πολυτίμητο βραβείο σπανίως ξεπερνάει τα γεωγραφικά όρια της πατρίδας ή του τόπου διαμονής τους, είτε διότι τα κριτήρια επιλογής μοιάζουν να είναι πρωτίστως, αν όχι αποκλειστικά, εξωλογοτεχνικά.

Το ερώτημα που τίθεται με μεγαλύτερη ένταση κάθε χρόνο, αφορά στο μέγεθος της κοινωνικής απήχησης του μεγαλύτερου λογοτεχνικού βραβείου στον κόσμο σε εποχές ισχνών αγελάδων όσον αφορά στους αναγνώστες «καλής» ή «υψηλής» λογοτεχνίας ανά την υφήλιο. Το καινοφανές φαινόμενο συγγραφέων που παραμένουν αδιάβαστοι και ξαναβυθίζονται στη σχετική ανωνυμία μετά τη βράβευσή τους, επιτείνει την αγωνία του ερωτήματος.

Διότι, αν και διανύουμε εποχές απ' όπου εκλείπουν τα δυσθεώρητα αναστήματα όπως του Τόμας Μαν, του Γέιτς ή του Πάστερνακ, τα οποία επέβαλαν και δεν επιβάλλονταν από το βραβείο, η πιθανή υποτίμηση της καθαρής αξίας του Νομπέλ ενδεχομένως αντικατοπτρίζει μια συνολική υποτίμηση της αξίας της λογοτεχνίας.

Το ερώτημα που προκύπτει σε συνδυασμό με τα παραπάνω είναι κατά πόσο το μειωμένο ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού για πολλούς από τους νομπελίστες της τελευταίας δεκαετίας οφείλεται στην ανάδειξη της Σουηδικής Ακαδημίας της πολιτικής, κοινωνικής δράσης ή αντίδρασης των βραβευθέντων, εις βάρος ενίοτε της αμιγούς λογοτεχνικής τους αξίας. Από την άλλη πλευρά, βέβαια, η ανάδειξη στο παγκόσμιο λογοτεχνικό στερέωμα συγγραφέων όπως ο Ιμρε Κέρτεζ ή ο Τζον Κούτσι συνιστά ικανοποιητικό αντίλογο στους αμφισβητίες των προθέσεων των Σουηδών. Ζητήσαμε από δύο σύγχρονους, εξόχως αξιόλογους συγγραφείς, τον Νίκο Δαββέτα και τον Κώστα Χατζηαντωνίου, να καταθέσουν τη γνώμη τους σχετικά με τα κριτήρια και τις πρόσφατες επιλογές της Σουηδικής Ακαδημίας.

AΠOΨH
Και τον Ελύτη θεωρούσαν έναν «άγνωστο ποιητή»

Του Nικου Δαββετα*

Διαβάζοντας τις αντιρρήσεις αγαπητών συναδέλφων για την «άγνωστη» Γερμανορουμάνα Χέρτα Μίλερ, που η Σουηδική Ακαδημία τόλμησε να βραβεύσει εφέτος με το Νομπέλ Λογοτεχνίας, ο νους μου γύρισε τριάντα χρόνια πίσω, όταν οι ελληνικές εφημερίδες πανηγύριζαν με πηχυαίους τίτλους τη βράβευση του Οδυσσέα Ελύτη, αλλά οι περισσότερες ευρωπαϊκές εφημερίδες έγραφαν μάλλον αμήχανα «σε άγνωστο Ελληνα υπερρεαλιστή το Νομπέλ».

Και θυμάμαι πόσο ευγνώμων προς τη Σουηδική Ακαδημία αισθάνθηκε τότε Ισπανός φίλος, που όπως μου είπε, αναγκάστηκε να ανακαλύψει –μετά την απονομή του βραβείου στον Ελύτη– έναν σπουδαίο ποιητή που αγνοούσε.

Σίγουρα δεν είναι όλες οι επιλογές της Σουηδικής Ακαδημίας επιτυχείς. Λάθη και παραλείψεις γίνονται και θα γίνονται πάντα, καθώς τα γούστα αλλάζουν από εποχή σε εποχή και κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι ο «εκλεκτός της χρονιάς» έχει την αθανασία ή την καλή φήμη στο τσεπάκι του. Φαντάζονταν άραγε ποτέ οι Σουηδοί όταν βράβευαν τον Κνουτ Χάμσουν για την «Πείνα» του, ότι αυτός λίγα χρόνια αργότερα θα γινόταν θαυμαστής του Χίτλερ;

Τα τελευταία χρόνια, όμως, παρά τις επιμέρους αντιρρήσεις, οι Σουηδοί μάς έχουν δώσει την ευκαιρία να ανακαλύψουμε φωνές που αλλιώς θα αγνοούσαμε μες στη βαλκανική φωλιά μας. Φωνές που έρχονται είτε από τον δοκιμαζόμενο Τρίτο Kόσμο είτε από τη μεγάλη μήτρα του μυθιστορήματος, την Κεντρική Ευρώπη, αυτή την Ευρώπη που αφού πρώτα ρημάχτηκε από τη χιτλερική λαίλαπα, παραδόθηκε στη σταλινική σιωπή. Εκεί, πίσω από το παλιό τείχος, υπάρχουν ακόμη ποιητές και πεζογράφοι που δεν είχαν ποτέ την ευκαιρία να ταξιδέψουν στις ξένες αγορές, να γίνουν διάσημοι όπως ο Ροθ, ο Φουέντες ή ο φυγάς Κούντερα, αλλά που ωστόσο καλλιέργησαν κι αυτοί με πάθος το ελάχιστο της ζωής τους ταλέντο, πληρώνοντας κάποιες φορές πολύ ακριβά το δικαίωμά τους να στοχάζονται και να γράφουν ελεύθερα. Αραγε δεν αξίζουν την προσοχή μας;

*O Nίκος Δαββέτας είναι συγγραφέας. Το νέο του βιβλίο «Η Εβραία νύφη» κυκλοφορεί προσεχώς από τον Κέδρο.

AΠOΨH
Δεν γίνονται πλέον επιλογές «με κόστος»

Του Kωστα Xατζηαντωνιου*

Η έννοια της βράβευσης (της όποιας βράβευσης) εμπεριέχει την αδυναμία της υποκειμενικότητας. Στη λογοτεχνία βέβαια, όπως και στις κοινωνικές επιστήμες, δεν υπάρχει αντικειμενικότητα. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως δεν υπάρχουν κριτήρια και αισθητικές προϋποθέσεις, πως δεν υπάρχουν αξιολογικές αρχές. Τα βραβεία Νομπέλ και ειδικά αυτό της λογοτεχνίας έφεραν πάντα το βάρος μιας επιδεχόμενης πολλαπλές ερμηνείες διατύπωσης. Αναφέρομαι στην «ιδεαλιστική τάση» που έθετε με τη διαθήκη του ως γνώμονα αξιολόγησης ο και εφευρέτης της δυναμίτιδας ιδρυτής τους.

Παρά ταύτα, όσες ενστάσεις και αν εγείρονταν, όσο και αν πολλές επιλογές έμοιαζαν καταβολή καθυστερημένης οφειλής ή αγαθοεργία προς όφελος της ψυχής του δωρητού, τα εν λόγω βραβεία απολάμβαναν πάντα παγκόσμιου κύρους. Τα τελευταία χρόνια ωστόσο, η κατάρριψη κάθε αυθεντίας, η μεταμοντέρνα ασάφεια και ο γενικότερος κοσμοθεωρητικός σχετικισμός -και όλα τούτα υπό τη σημαία της πολιτικής ορθότητας ως νέας ιερότητας- φαίνεται να εξοβελίζουν τα αισθητικά προσχήματα. Είναι εύκολο να πυροβολείς ένα πτώμα (του Τσαουσέσκου εν προκειμένω) για να τιμήσεις μιαν ανυπότακτη συγγραφέα στέλλοντας παράλληλα μήνυμα για τα δικαιώματα των μειονοτήτων. Διότι η Χέρτα Μίλερ δεν ήταν απλώς αντικαθεστωτική. Ηταν μια Γερμανίδα στη Ρουμανία.

Αυτό είναι το εύκολο. Το δύσκολο είναι να στηρίζεις, αγνοώντας οικονομικά και άλλα συμφέροντα (πολιτικά ή εκδοτικά) τους συγγραφείς που μάχονται σήμερα υπό συνθήκες βαρβαρότητας. Να τιμάς π.χ. έναν Κινέζο αντικαθεστωτικό συγγραφέα. Κάποτε η Σουηδική Ακαδημία το τολμούσε: το 1958 με τον Παστερνάκ, το 1970 με τον Σολζενίτσιν. Οσο και αν κάποιοι την κατηγορούσαν τότε για «πολιτικές επιλογές», ήταν επιλογές με κόστος. Για την αγωνία του δικού μας καιρού και της δικής μας γενιάς τι έχουν να πουν οι ακαδημαϊκοί; Αυτό είναι το ζήτημα. Αλλά πριν συζητήσουμε για τα βραβεία Νομπέλ, μήπως πρέπει να συζητήσουμε πρώτα ποια λογοτεχνία έχουμε σήμερα;

* Ο Κώστας Χατζηαντωνίου είναι συγγραφέας και μέλος της Επιτροπής των Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας.

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Σάββατο, 24 Oκτωβρίου 2009