Κονωνικές συγκρούσεις και Διαφωτισμός στη Σμύρνη

• Αντιπαραθέσεις των Ελλήνων στα προεπαναστατικά χρόνια

• Του Μιχαλη Mερακλη *, Η Καθημερινή, 04/10/2009
  

Γιωργος Kαραμπελιας, Κοραής και Γρηγόριος ο Ε΄. Κοινωνικές συγκρούσεις και Διαφωτισμός στην προεπαναστατική Σμύρνη (1788-1820). Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2009

Γράφει ο συγγραφέας στην Εισαγωγή του βιβλίου του: «Το δάνειο από τη Γαλλική Επανάσταση σχήμα των ταξικών στρατοπέδων και συμμαχιών, καθώς και ένας δυτικόστροφος «προοδευτισμός», αδυνατούν να ερμηνεύσουν την ελληνική πραγματικότητα. Η αδυναμία τους καταδεικνύεται με ενάργεια μέσα από την αποτυχία τους να ερμηνεύσουν μια σειρά από επεισόδια που σημειώθηκαν στη Σμύρνη από τα μέσα του 18ου αιώνα, το 1761, έως την κορύφωσή τους, το 1819-20, λίγο πριν από την έκρηξη της Επανάστασης.

Η Σμύρνη, και οι αντιπαραθέσεις στο εσωτερικό της ελληνικής κοινότητας, στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα, συνιστούν έναν μεγεθυντικό φακό για τον προεπαναστατικό ελληνισμό, ιδιαίτερα δε για την υφή του Ελληνικού Διαφωτισμού και τις σχέσεις του με τις ανώτερες τάξεις, την Εκκλησία και τα λαϊκά στρώματα. Εξ άλλου σε αυτές αναμείχθηκε και ο καταγόμενος από τη Σμύρνη Κοραής, και ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄, δηλαδή οι δύο εμβληματικότερες μορφές του διπόλου, Εκκλησία και Διαφωτισμός, της προεπαναστατικής Ελλάδας».

Ο γαλλικός Διαφωτισμός τοποθετείται στον 18ο αιώνα. Αλλά στην (τουρκοκρατούμενη τότε) Ελλάδα μετατίθενται τα ιστορικά του όρια, γενικά, ανάμεσα στο 1750-1850 (είναι η άποψη και του Κ. Θ. Δημαρά) · έτσι εισχωρεί βαθιά και στον 19ο αιώνα, που είναι ο αιώνας του Ρομαντισμού (και του Ρομαντισμού), ώστε ο ελληνικός Διαφωτισμός να συνδυάζει, εκ των πραγμάτων δύο καταρχήν αντίθετα ή και αντιφατικά στοιχεία: Ορθό λόγο και συναίσθημα.

• Ημιαποικιακό κέντρο

Ως ένα ιδιαίτερα αναπτυγμένο αστικό κέντρο η Σμύρνη (τη χαρακτηρίζει ο Καραμπελιάς «επιτομή του μεταπρατισμού» και «μεγάλο ημιαποικιακό κέντρο της Μεσογείου»), με εντυπωσιακή αύξηση του ελληνικού πληθυσμού της (από τις 10.000, το 1717, έφτασε τις 60.000 έναν αιώνα μετά), παρουσιάζει μια έντονη κοινωνική-ταξική διαστρωμάτωση. Η πόλη περιλαμβάνει και έναν σημαντικό αριθμό «διανοουμένων, τόσο παραδοσιακών, ιερέων και ανθρώπων της εκκλησίας, όσο και μοντέρνων - «διαφωτιστών» - ασφαλώς δε δεν λησμονούμε τις διασυνδέσεις (προπάντων της Σμύρνης) με τη Δύση.

Μέσα σε εξήντα χρόνια (από το 1761 έως το 1819) έλαβαν χώρα πέντε μείζονες κοινωνικές ταραχές. Αυτή του 1788, «των όχλων εξεγερθέντων κατά των προυχόντων» είχε ως αφετηρία δυσβάστακτους φόρους, που επέβαλε η τουρκική κυβέρνηση για να αντιμετωπίσει τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1787. Οι «εσναφλήδες» (οι συντεχνίες) έχοντας μαζί τους τα λαϊκά στρώματα, απαιτούν λογοδοσία από τους άρχοντες για την οικονομική διαχείριση και νέα διοίκηση, με δική τους συμμετοχή.

Ανάλογο χαρακτήρα έλαβε και η σύγκρουση των χρόνων 1809-1810, εξ αφορμής της ίδρυσης στη Σμύρνη ενός νέου σχολείου, του κοινοτικού «Φιλολογικού Γυμνασίου», προς την οποία θα αντιταχθεί σφόδρα η «Ευαγγελική Σχολή». Ο Καραμπελιάς υποστηρίζει με πειθώ πάλι, πως δεν ήσαν οι (ανύπαρκτες) ιδεολογικές διαφορές αιτία της σύγκρουσης. «Εδώ (…) παρεμβαίνει ένας νέος παράγοντας -η σημασία του οποίου έχει συστηματικά αποσιωπηθεί- ότι δηλαδή η Ευαγγελική Σχολή τελούσε υπό την προστασία της Αγγλίας. Η Ευαγγελική Σχολή στηριζόταν επίσης και από το γαλλικό προξενείο (…). Ηταν τόσο λυσσαλέα και επίμονη η επέμβαση της Αγγλίας -η οποία ήθελε να διατηρήσει το εκπαιδευτικό μονοπώλιο στη Σμύρνη- (…), ώστε ενεπλάκη ενεργά στη διαμάχη, συκοφαντώντας μάλιστα τον Κούμα και τη νέα σχολή ως» πολιτικούς ανατροπείς», ενώ κατέφυγε στην Υψηλή Πύλη, η οποία εξέδωσε βεράτι υπέρ της Ευαγγελικής Σχολής!».

• Φιλολογικό Γυμνάσιο

Το 1819 πραγματοποιείται η κορυφαία σύγκρουση πριν από την Επανάσταση. Κλείνει το Φιλολογικό Γυμνάσιο· και το κλείσιμό του τοποθετείται στο επίκεντρο της κρίσης. Για τον συγγραφέα, στην πραγματικότητα, πίσω από το σχήμα της σύγκρουσης της «προόδου» με τη «συντήρηση», υποκρύπτεται μια σύγκρουση μεταξύ των λαϊκών στρωμάτων (των συντεχνιών) και της μεγαλοαστικής τάξης του διεθνούς εμπορίου και ορισμένων λογίων.

Τον Μάρτιο της χρονιάς εκείνης θα γίνονταν κοινοτικές εκλογές. Οι συντεχνίες στρέφονται εναντίον των «πλουσίων» και διεκδικούν εκλογή των δημογερόντων από τον «κοινό λαό» και έλεγχο των οικονομικών από τη νέα δημογεροντία. Το «Φιλολογικό Γυμνάσιον» (ο διευθυντής του Κωνσταντίνος Οικονόμος, διαφωτιστής, εν ταυτώ όμως και μυστικοσύμβουλος των εμπόρων και τοκογλύφος) προκαλεί εχθρότητα στο λαϊκό αίσθημα, που τον ταυτίζει «με την κυρίαρχη κοινωνική ομάδα των μεγαλεμπόρων, ενώ η ενδυνάμωση των συντεχνιών θα οδηγήσει στην προσωρινή ανατροπή των κοινωνικών ισορροπιών στη Σμύρνη». Ας σημειωθεί ότι η «διοίκησις», δηλαδή οι Τούρκοι, παρενέβη εναντίον των «οχλοκρατικών» εκδηλώσεων των εσναφλήδων. Δηλαδή, οι Τούρκοι είναι εναντίον των συντηρητικών, υπέρ των προοδευτικών…!

• Κυρίαρχοι και ραγιάδες

Τόσο περίπλοκα και εύθραυστα είναι λοιπόν τα πράγματα, ώστε το να ερμηνεύονται όλα με βάση το δίπολο προοδευτικό-συντηρητικό αποτελεί άρνηση της ίδιας της ιστορίας. Κι αυτό συμβαίνει, γιατί επιχειρείται, όπως λέει ο Καραμπελιάς, και μια «μετάθεση», που αφορά «την υποκατάσταση της αντίθεσης του ελληνικού γένους με την οθωμανική κατοχή» με τη δήθεν «αντίθεση προόδου και Εκκλησίας». Ομως: «κοτζαμπάσηδες, φαναριώτες, αρχιερείς, καλόγεροι, μεγαλέμποροι, εσναφλήδες, αγρότες, ναύτες και καπεταναίοι, κλέφτες και αρματολοί, βρίσκονταν όλοι στη διάκριση των Οθωμανών και, πέρα από τις ταξικές και κοινωνικές αντιθέσεις των Ελλήνων, τα κύρια στρατόπεδα ορίζονταν ανάμεσα στους Οθωμανούς κυρίαρχους και τους Ελληνες ραγιάδες».

Αυτό κράτησε ώς το τέλος, ώς το 1922, όταν τους κύκλωσε όλους η καταστροφή, «έστω και αν άλλοι έχαναν τη ζωή τους, και άλλοι ίσως μόνο το βιός τους». Η ταύτιση του Διαφωτισμού με την πρόοδο και της συντήρησης με τη δεισιδαιμονία, την οποία δήθεν υπέθαλπε η Εκκλησία, είναι μια κατασκευή, κατά την ταπεινή μου γνώμη, πλασμένη ερήμην της Ιστορίας, την οποία γράφουν, και εκείνη την εποχή, πολυσύνθετα οικονομικά συμφέροντα και διαφέροντα αφενός, εθνικές και θρησκευτικές αντιθέσεις αφετέρου (υπάρχουν στο βιβλίο πολύ σημαντικές σελίδες και για τους Νεομάρτυρες, που απαρτίζουν ένα απαραγνώριστο κεφάλαιο της εθνικής αντίστασης).

* Ο κ. Μιχάλης Μερακλής είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.