Από τα στατικά στα αστάθμητα [Αποχαιρετισμός στον Αλ Αργυρίου]

• Η ΑΥΓΗ: 31/05/2009
• Του ΑΛΕΞΗ ΖΗΡΑ

Σε τέτοιες στιγμές, όπως ετούτη η δύσκολη που μας κάλεσε για να αποχαιρετήσουμε δια παντός τον Αλέκο, όλοι μας, ασυναίσθητα ή συνειδητά, συγκεντρώνουμε στη σκέψη μας εικόνες, περιστατικά και λόγια που ζήσαμε μαζί του. Είναι εκπληκτικό ίσως, αλλά καμιά από αυτές τις εικόνες, κανένα από αυτά τα περιστατικά και τα ακούσματα της φωνής του, δεν μου τον ανακαλούν ως κάποιον που ήθελε να επιβάλλει αυτό που αναμφίβολα ήταν: ο πιο σημαντικός γραμματολόγος στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα!

Πόζα και έπαρση ήταν δυο χαρακτηριστικά που απουσίαζαν από το χάρτη των ιδιοτήτων του. Αντίθετα, ξεχείλιζε από την παρουσία του, όπου και να βρισκόταν, σε φιλικές συντροφιές και στις δημόσιες εμφανίσεις του, η ευγένεια και η μειλίχια διάθεση ενός ανθρώπου που αν τον ρωτούσες προτιμούσε να μένει αφανής.

Αν ήταν δυνατό να μη δείχνεται, να συμμετέχει στα όσα λέγονται, αλλά συγκρατημένα, πολλές φορές αμήχανα, λες και αμφέβαλε για τα ίδια τα λόγια του, δείχνοντας τον γνωστό αβέβαιο τρόπο του να εκφράζεται, που από μόνος του έδειχνε μια φυσική περιστολή, με τις παροιμιώδεις επαναλήψεις και τις φράσεις του που συχνά έμεναν ανολοκλήρωτες. Δεν ήταν καλός ομιλητής, από αυτούς που συναρπάζουν, το αναγνώριζε, γι' αυτό και δύσκολα έπαιρνε μέρος σε συζητήσεις όταν δεν του ήταν οικείο το περιβάλλον ή το θέμα.

Από αυτά και μόνο μπορεί να καταλάβει κάποιος ότι η ενασχόληση του Αλέκου με τη λογοτεχνία ήταν μια βιωματική καθαρά υπόθεση. Δηλαδή, εκτός από τη διανοητική είχε μια έντονη ψυχοσωματική σχέση, ιδίως όταν πραγματευόταν θέματα που τον απασχολούσαν δια βίου: η περιπέτεια της ελληνικής ποίησης από την παράδοση προς τον μοντερνισμό, η σχέση της πολιτικής ηθικής με την ηθική της λογοτεχνίας - να μην ξεχάσω την προσήλωσή του στη σημασία των αναλογιών, των συγκρίσεων και των μετρήσεων, εκεί όπου φαινόταν πιο καθαρά, όπως νομίζω, η διασταύρωση του στατικού μηχανικού με τον κριτικό και τον γραμματολόγο, τον παθιασμένο με τη μέθοδο και τον κανόνα.

Εξ ου και ο προσανατολισμός του εδώ και δεκαετίες προς την Ιστορία της λογοτεχνίας, το πέρασμά του με άλλα λόγια από τα ειδικά στα γενικά μεγέθη. Θυμάμαι πολύ συχνά τις μικρές διαφωνίες μας, το τι σημασία θεμελιώδη έδινε λόγου χάριν στην εμφάνιση του ελεύθερου στίχου, παρακάμπτοντας προς χάριν του κανόνα το πασίδηλο γεγονός ότι έτσι ρίχτηκε στην αφάνεια ένα σημαντικό μέρος της παλαιότερης ποίησής μας, καθώς στα χέρια πολλών ανευαίσθητων νεώτερων μελετητών η ανατροπή της προσωδίας μετατράπηκε σε ηθικό κριτήριο, αποδοχής και συλλήβδην απόρριψης σπουδαίων ποιητών του παρελθόντος.

Δεν είναι ψέμα πως πολλοί από εμάς, τους νεώτερους του Αλέκου, δεν είχαμε τη δική του ευαισθησία και το δικό του ένστικτο. Τη δική του πολυετή προσωπική τριβή με τα καλά και τα κακά της ποίησης, της πεζογραφίας και της κριτικής του 20ού αιώνα. Και τούτο γιατί η λογοτεχνία, ο κύκλος της, το περιβάλλον της, οι δημιουργοί της, τα έργα της, δεν αποτελούσε για εκείνον έναν κόσμο που μπορούσε να τον κλείσει στα συρτάρια του και να τον βγάλει πάλι έξω, ως αντικείμενο της δουλειάς του και μόνο! Ο Αλέκος ζούσε και ανέπνεε ως μέρος κι αυτός ενός γίγνεσθαι της λογοτεχνίας, των έργων και των ιδεών της.

Όσοι συγκεντρωθήκαμε αυτό το μεσημέρι εδώ, μπροστά στη σορό του, γνωρίζουμε, άλλωστε, ότι ήταν σχεδόν αδιάφορες για εκείνον οι συζητήσεις που είχαν άλλο θέμα εκτός του κύκλου των γραμμάτων. Μπορούσε να μένει σιωπηλός όσο κρατούσαν, προσπαθώντας που και που απεγνωσμένα να “μας επαναφέρει στην τάξη”, ότι, τέλος πάντων, άλλα πράγματα είχαν ουσιαστική σημασία και σ' αυτά έπρεπε να στραφούμε! Και γιατί να μην πω ότι κυριολεκτικά πρόσφερε τη ζωή του στα γράμματα;

Ότι “θυσίασε”, με την εφηβική γενναιότητα και την αυταπάρνηση που τον συντρόφεψαν ως το τέλος, τις περισσότερες από τις μικρές και τις μεγάλες χαρές του βίου. Ήταν ένας ταγμένος. Ένας μονήρης άνθρωπος, δοσμένος στο πάθος του. Αλλά ένα πάθος δωριζόμενο, θα έλεγα, παρά απόκρυφο. Ζούσε εντελώς ασκητικά και η μόνη αδηφαγία του τα τελευταία χρόνια εκδηλωνόταν στην ελπίδα να του δοθεί χρόνος, περισσότερος χρόνος. Κι άλλος χρόνος, για να ολοκληρώσει ακόμα κάτι, σε μια σειρά έργων που δεν είχε τέλος.

Μας συνέδεε από τα πρώτα χρόνια του '70 μια σχέση, ας πούμε πατρική-υϊκή, η οποία πέρασε αναγκαία και από τις φάσεις του απογαλακτισμού και της “πατροκτονίας”. Ήταν όμως πάντοτε με τους νεώτερους. Διατεθειμένος συνέχεια να μοιραστεί μαζί τους ακόμα και όσα συνάθροιζε από τις κοπιώδεις έρευνές του. Τον θυμάμαι σε πάμπολλες συζητήσεις να παίρνει το μέρος τους, πιστεύοντας ότι χρειάζεται να στήνουμε προσεκτικό αυτί στη σημασία των ρήξεων και των αλλαγών που εγκυμονούνται με τη ρητορική των επερχομένων.

Αλλά οι ρήξεις και οι αλλαγές, οι συνέχεις και οι ασυνέχειες, δεν ήταν για τον Αλέκο μονοδιάστατες. Δεν αφορούσαν μόνο τη λογοτεχνία, τη διαβασμένη σαν σε γυάλινο κώδωνα. Κοινωνική δράση και ατομική δημιουργία. Το πνεύμα αυτής της σύζευξης φαίνεται αμέσως στην οκτάτομη Ιστορία του, τουλάχιστον περισσότερο απ' όσο στις άλλες σύγχρονες γραμματολογίες που διασώζονται ως σήμερα. Και την ίδια στιγμή αυτή η ίδια Ιστορία του είναι το πιο ανοιχτό ιστοριογραφικό εγχείρημα, καθώς με την πολυμέρειά της κάνει τον αναγνώστη της συμμέτοχο και, ιδίως, ξορκίζει τον κριτικό δογματισμό, την “ορθότητα” που διέπει το μεγαλύτερο μέρος των σημερινών λογοτεχνικών σπουδών.

Εκείνος είχε πει σε μια ωραία συζήτησή του με τον Μισέλ Φάις, στη “Βιβλιοθήκη” της Ελευθεροτυπίας: “Προτίμησα [...] να μείνω στην εποχή μου [...] ώστε η Ιστορία μου να εκφράζει την τραυματική σχέση μου μαζί της”. Δηλαδή, το πολιτικό και το αισθητικό συμπλέκονται διαρκώς και, μάλιστα, αρχής γενομένης από τον υπότιτλο του κάθε τόμου, όπου δίνεται με ακρίβεια και χρονολογείται με σαφήνεια το στίγμα των καιρών.

Εκπροσωπώντας εδώ την Εταιρεία Συγγραφέων, της οποίας ο Αλέκος δεν ήταν μόνο ιδρυτικό μέλος, αλλά στην κυριολεξία συστασιώτης, καθώς στρατεύθηκε αμέσως, αρχές του '80, στην ιδέα της γέννησής της, θέλω με πόνο ψυχής να αποχαιρετίσω τον επί χρόνια δάσκαλο, τον σταθερό συνομιλητή μου στην κριτική, τον πολιτικά ομόδοξο, προπάντων όμως τον αδιάπτωτα φίλο.

Όλοι στην Εταιρεία του ευχόμαστε καλό ταξίδι.

* Από το κείμενο αυτό, ένα μέρος του διαβάστηκε ως επικήδειος χαιρετισμός στον Αλέξανδρο Αργυρίου.