Μελετήματα του Κων. Δεσποτόπουλου. Κείμενα για τον Παλαμά, τον Σικελιανό, τον Καζαντζάκη, τον Μυριβήλη, τον Σαραντάρη, τον Ελύτη

• Κωνσταντίνος Γ. Δεσποτόπουλος: «Φιλολογικά». Εκδόσεις Καστανιώτη, Τρίτη έκδοση, Αθήνα 2007.

• ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του βιβλίου αυτού έγκειται στην επαναφορά στην επιφάνεια παλαιών και μη λησμονημένων οικείων μας και συμπαθητικών, οικειών, με τη στενή έννοια, ημών των φιλολόγων, και με την ευρεία συλλήβδην των αναγνωστών. Ο ακαδημαϊκός Κ. Γ. Δεσποτόπουλος δεν κρίνει τα βιβλία και τους συγγραφείς τους μόνο. Διεισδύει στην εποχή και στα τεκταινόμενα, κρίνει και συγχρόνως δίνει τα κλειδιά στον αναγνώστη ώστε να ανοίξει γόνιμο διάλογο με τα έργα και τους συγγραφείς κι ακόμη με τον χρόνο της δημιουργίας τους. Και τούτο, γιατί ο συγγραφέας δεν αρκείται στην παράθεση απόψεων για συγγραφείς και κείμενα, αλλά και μας ενημερώνει: μας μεταφέρει στην εποχή τους και μας κάνει κοινωνούς, κατορθώνοντας έτσι να μας μπάσει στο κλίμα και να προβάλει μπρος στα μάτια μας την όλη ατμόσφαιρα, στοιχεία ζωτικά, με τα οποία κανείς μπαίνει στο πνεύμα ενός παρωχημένου κόσμου και διαλέγεται μαζί του.

• Η βιωματική σχέση με την εποχή και τα πράγματα και η νηφάλια κριτική στάση και ερμηνεία απέναντί τους είναι οπωσδήποτε στοιχείο ζωτικό για την ερμηνεία πολλών πνευματικών φαινομένων. Αυτή ακριβώς η συμπόρευση είναι ορατή και εν προκειμένω. Ο ίδιος, άλλωστε, ο συγγραφέας στον πρόλογο επισημαίνει ότι η επανέκδοση του βιβλίου «δικαιώνεται διπλά [...] για το αναπαλαίωτο κύρος των παρουσιαζομένων στις σελίδες των έργων του πνεύματος και σύστοιχων ερμηνειών...».

• Η πρώτη έκδοση του έργου έγινε το 1964, η δεύτερη το 1981 και η τρίτη, ανανεωμένη πια και με προσθήκες, το 2007. Ουσιαστικό φαινόμενο είναι ότι ο συγγραφέας, εκτός από επαρκής αναγνώστης των κειμένων, στα οποία αναφέρεται, εν πολλοίς είναι και αυτόπτης μάρτυς των φαινομένων. Εχει βιωματική σχέση μαζί τους. Μια σχέση που βαίνει παράλληλα προς την προσληπτική του ευαισθησία και τη συσσωρευμένη σοφία.

Η «Φοινικιά» του Παλαμά

• Ετσι, στις σελίδες αυτές θα βρούμε ερμηνευτικές προτάσεις για τη «Φοινικιά» του Κωστή Παλαμά, όπου, με διερευνητική εμβάθυνση στα κρυφά μυστικά του ποιήματος, στα αυτοβιογραφικά στοιχεία, στην ποιητική βιοθεωρία, στον στοχασμό, στον λυρισμό, στη μεταφυσική διάσταση και κοντολογίς σε όλες τις πλευρές του δημιουργικού αυτού έργου, όπου θα μπορούσε να καταλήξει ένας έμπειρος μελετητής, έπειτα από μία σε βάθος επεξεργασία του κειμένου. Ακολουθεί αναφορά στο έργο του Ν. Καζαντζάκη και ειδικότερα στο φιλολογικό μνημόσυνο, που έγινε στις 28 Φεβρουαρίου 1969 μπροστά σε περισσότερους από χίλιους φίλους της λογοτεχνίας, κατά την οποία ο Δεσποτόπουλος αναφέρθηκε προσωπικώς στην πνευματική δημιουργία του λογοτέχνη, τον οποίο χαρακτηρίζει «πνευματικό αθλητή», ενταγμένον «στη χορεία των αυθεντικών ηρώων του πνεύματος». Πρόκειται για μια συμπυκνωμένη παρουσίαση της προσωπικότητας του στοχαστή και του έργου του.

• Το μεγαλύτερο μέρος του έργου αναφέρεται στον Αγγελο Σικελιανό, τον οποίο ο Δεσποτόπουλος είχε γνωρίσει και από κοντά. Πρόκειται για τρεις εκτεταμένες μελέτες, οι οποίες διακρίνονται για τη διεισδυτική τους ευστροφία και τόλμη. Τόλμη γιατί τα κείμενα αυτά με έκδηλο κοινωνικό και ιδεολογικό περιεχόμενο και με επίκεντρο την ατομική ελευθερία κυοφορούνται μέσα στην Κατοχή, ένα από τα οποία μάλιστα, το «Ο Δαίδαλος στην Κρήτη», δημοσιεύεται σε χρονική περίοδο που η γερμανική λογοκρισία ήταν άγρυπνη.

Ο «Δαίδαλος» του Σικελιανού

• Η πρώτη μελέτη έχει τον τίτλο «Ο Σικελιανός και τα μυθικά σύμβολα». Ο Δεσποτόπουλος, διασκελίζοντας τον χρόνο, περνά από τον Αισχύλο στον Σικελιανό για να αποδείξει ότι η συμβολή του τελευταίου «είναι ιδιαίτερα συντελεστική για την ιστορική αυτοσυνείδηση του νέου ελληνισμού». Η επόμενη μελέτη έχει ως θέμα της το θεατρικό έργο του Σικελιανού «Ο Δαίδαλος στην Κρήτη». Ο μελετητής ανατρέχει στις ρίζες του έργου, στον μύθο και στην ιστορία, στον ορφισμό και τη μύηση, στην αυτοσυνείδηση του ήρωα. Είναι και αυτή μια εκτενής μελέτη για το έργο και παράλληλα ένας στοχασμός για τη μοίρα του πνευματικού ανθρώπου, ο οποίος, μέσα από ισχυρές συγκρούσεις, από «πλάστης αγαλμάτων γίνεται πλάστης ψυχών» και από «αρχιτέκτονας του λαβύρινθου αρχιτέκτονας της Ιστορίας».

• Ακολουθεί η αναφορά στο έργο «Ο Χριστός στη Ρώμη». Πρόκειται για ένα οραματικό έργο, όπου ο μελετητής επικεντρώνει το ενδιαφέρον του σε δύο κυρίως άξονες: στην ελευθερία και τη δικαιοσύνη, θέματα, δηλαδή, διφυή που έχουν απασχολήσει τον Δεσποτόπουλο διά βίου ως διανοητή, φιλόσοφο και πολιτικό επιστήμονα.

• Από το έργο του Στρατή Μυριβήλη ο Δεσποτόπουλος επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στη νουβέλα «Βασίλης ο Αρβανίτης», το οποίο χαρακτηρίζει ως «έργο καλλιτεχνικής ωριμότητας». Αναφέρεται κυρίως στη γλώσσα, στην οποία έχει «στερεότητα, ευλυγισία, χρώμα, παλμό και μια φυσική ιστορικότητα». Η προσέγγιση και διαγραφή του ήθους του ήρωα του εν λόγω έργου του Μυριβήλη αποτελεί και το γοητευτικότερο μέρος της μελέτης, καθώς και η συλλήβδην κρίση για το εν λόγω λογοτεχνικό έργο, το οποίο έτσι και αλλιώς κατέχει μια θέση στη νεότερη λογοτεχνία.

• Στη μελέτη του για την Ελλη Λαμπρίδη, ο Δεσποτόπουλος μας θυμίζει τη συγγραφέα και τον «Θουκυδίδη» της, την έξοχη, δηλαδή, μετάφραση του μεγαλεπήβολου αυτού έργου. Μια μετάφραση για την οποία εκτιμάται ότι κατορθώθηκε «να διασπαστεί το φράγμα του χρόνου μεταξύ της αρχαίας εποχής και της νεότερης, να υπερπηδηθεί το χάσμα του χρόνου μεταξύ των δύο εποχών (...) έτσι ώστε ο σημερινός αναγνώστης να μεταφερθεί στην εποχή του κλασικού συγγραφέα». Ας προστεθεί εδώ και η εξαιρετική μετάφραση του «Ευπαλάνου» του Πολ Βαλερί, έργο της ιδίας συγγραφέως.

• Συγκινητική είναι και η μελέτη για την προσωπικότητα του πρόωρα χαμένου Ιωάννη Συκουτρή, καθώς και η αναφορά του σε έργα των Π. Λεκατσά, Β. Λαούρδα, Χρύσου Ευελπίδη, Μάριου Πλωρίτη και Γιώργου Καρτάλη, για να κλείσει με μια συναισθηματική αναφορά στο έργο του Γιώργου Σαραντάρη και του Οδυσσέα Ελύτη.

Διπλό όφελος

• Ο αναγνώστης του βιβλίου του Δεσποτόπουλου θα αποκομίσει διπλό κέρδος. Το πρώτο έχει σχέση με την πλούσια και επιστημονική τεκμηρίωσή του, την ευαισθησία εκείνη που είναι αναγκαία για να αποδείξει πως απόψεις παλαιές και πολυσυζητημένες αποκτούν μια φρεσκάδα, ανανεώνονται και επανατοποθετούν τα πράγματα σε νέα ή σε σωστότερη βάση. Το δεύτερο κέρδος έχει σχέση με την απόλαυση του κειμένου, αυτού καθεαυτού, εφόσον η λογοτεχνικότητα της ελκυστικής και ρέουσας αφήγησης, η γλωσσική καλλιέπεια με τη χρήση λόγιων λέξεων, ανάμεικτων με δημώδεις, καθιστούν τα «Φιλολογικά» ένα ελκυστικότατο κείμενο. Ενα κείμενο που στηρίζεται στην επιλογή της λέξης, στη χρήση του εύστοχου ουσιαστικού και του προσδιοριστικού επιθέτου. Φράσεις, όπως «ποιητικό σκηνοθέτημα», «ανασκίρτημα της λυρικής ευαισθησίας», «βαθύπνευστο ποίημα», «αυτοέκφραση αισθαντικότητας», «ερώτημα [...] ανεκτόπιστο», μας ξεδιπλώνουν την τέχνη και την τεχνική του συγγραφέα, ενώ παράλληλα φέρνουν στην επιφάνεια τον λόγο του πεπαιδευμένου λογίου.

• Ο Δεσποτόπουλος, ανάλογα με την περίσταση, γίνεται αφηγητής της ιστορίας που μελετάει, γίνεται αναλυτής, μελετητής, σχολιαστής και ερμηνευτής. Κι έτσι, από τη μια πλευρά, πατώντας με ευαισθησία και μέτρο στον επιστημονικό λόγο, ο οποίος από τη φύση του είναι περισσότερο αποδεικτικός και λογικός, και από την άλλη στην εκφραστική λιτότητα, που απαιτεί δημιουργική φαντασία, γοητεύει τον αναγνώστη, ο οποίος βρίσκεται μπροστά σ’ ένα κείμενο, όπου συνυπάρχουν ο επιστημονικός και ο γλωσσικά φορτισμένος λόγος. Ετσι τα λόγια με τα οποία συμπυκνώνει την αναφορά του στον Ιωάννη Συκουτρή, ότι δηλαδή «ήταν εμπνευσμένος άνθρωπος ή τουλάχιστον προικισμένος από τη φύση του για να είναι άνθρωπος εμπνευσμένος», κάλλιστα θα μπορούσαν να φωτογραφίσουν και τη δική του προσωπικότητα.

• Του Γιαννη Παπακωστα, Η Καθημερινή, 26/5/2009