- Οι αυξημένες ευαισθησίες της Πηνελόπης Δέλτα για το γλωσσικό ζήτημα (υποστήριζε ένθερμα τη δημοτική) και για τις παιδαγωγικές αρχές που κυριαρχούσαν στην Ελλάδα, παρουσιάζονται συνοπτικά και συγκεκριμένα σε δύο άρθρα της, που δημοσιεύτηκαν στο Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου, το ένα γραμμένο το 1913 και το άλλο το 1918.
- Και τις δύο φορές αφορμή ήταν οι διαδοχικές αλλαγές που είχαν θεσμοθετηθεί για τα Αναγνωστικά, τα μόνα τότε υποχρεωτικά διδακτικά βιβλία του Δημοτικού. Η γλωσσική απλοποίηση ήταν βασικό στοιχείο αυτών των αλλαγών. Εδώ, όμως, ενδιαφέρει σχεδόν αποκλειστικά η άλλη όψη των αλλαγών, η ευρύτερη, η οποία επίσης απασχολεί τη Δέλτα. Πάντως όσα αναπτύσσει σε αυτά τα άρθρα απλώς αποτυπώνουν συνοπτικά σκέψεις της που βρίσκονται διάσπαρτες στην προγενέστερη αλληλογραφία της (κυρίως με τους ηγέτες του δημοτικισμού), καθώς και στα ημερολογιακά και τα -τότε αδημοσίευτα- απομνημονευματικά γραπτά της. Εξάλλου, όσα προβάλλει ως θετικά χαρακτηριστικά των αναγνωστικών, αναγνωρίζονται (ως επιτεύγματα ή ως προθέσεις) και στα λογοτεχνήματά της. Επισημαίνω, τέλος, ότι παιδαγωγικές απόψεις είχε ήδη παρουσιάσει η Δέλτα στις σελίδες του ίδιου περιοδικού («Στοχασμοί περί της ανατροφής των παιδιών μας»), το 1911.
* * *
Το πρώτο άρθρο της Πηνελόπης Δέλτα, λοιπόν, το 1913, εντάσσεται στη σειρά των κινήσεων -συλλογικών ή ατομικών, συντονισμένων ή σπασμωδικών- που παρατηρούνται από το γύρισμα του αιώνα και ύστερα σε ολοένα και μεγαλύτερη έκταση, με αντικείμενο τα σχολικά βιβλία. Ακριβώς τον ίδιο χρόνο ο Αργύρης Εφταλιώτης εκφράζει επιγραμματικά (και μάλιστα σε γράμμα προς τη Δέλτα) τη γενική δυσφορία για το θέμα: «Τ' αναγνωσματάριά μας έχουνε φοβερό χάλι. Γραφήκανε από μπακάληδες και για μπακάληδες».
Στην κριτική της η Δέλτα επιμένει στη μεγάλη σημασία της πνευματικής και μορφωτικής λειτουργίας του γραπτού λόγου, θεωρώντας πως στο γλωσσικό μάθημα έχει πρωταρχική σημασία η άσκηση στην κατανόηση κάθε κειμένου που διαβάζει το παιδί. Διαπιστώνει, όμως, ότι τα αναγνωστικά αυτά καθεαυτά αλλά και με τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούνται στη διδασκαλία, οδηγούν το παιδί να «διαβάζει χωρίς να γυρεύη να καταλάβη».
Αλλά εκείνο που ελκύει περισσότερο την προσοχή της είναι το σύστημα αξιών που προβάλλει από τα κείμενα, και που έχει άμεση σχέση με τη διαμόρφωση του χαρακτήρα των παιδιών. Απομονώνω παραδείγματα των παρατηρήσεών της:
* Υπάρχουν πολλά κείμενα που καλλιεργούν «προπάντων την υποκρισία και την πονηριά».
* Στο όριο της αντιπαιδαγωγικής προσέγγισης θεωρεί πως βρίσκεται το ακόλουθο: «Το παιδί συνηθίζει να περιμένη πάντα τιμωρία για την κακή πράξη και την αμοιβή της καλής· ό,τι και αν κάνη, το κάνει με υπολογισμούς».
* Τα λίγα κεφάλαια που είναι κατάλληλα για τα παιδιά «πνίγονται ανάμεσα στις σχολαστικάδες και στ' ανόητα, κούφια, κακογραμμένα, σαχλά διηγήματα».
Βέβαια, την απασχολούν επίσης τα δύο μεγάλα θέματα, τα Θρησκευτικά και η έννοια της Πατρίδας, που βρίσκονται πάντα στο κέντρο του ενδιαφέροντος. Οι απόψεις της για το πρώτο συνοψίζονται στην παρατήρηση ότι «το ζήτημα της διδαχής της θρησκείας δεν είναι, βέβαια, εύκολο πράμα, ούτε είναι στο χέρι καθενός να δώση στο πνεύμα του παιδιού την κατάλληλη κατεύθυνση, ώστε να κτίση τη θρησκεία του απάνω σε σοβαρή και βαθειά πίστη. Μα τότε ας μην καταπιάνωνται οι παιδαγωγοί της ντουζίνας τη βαρειά αυτή ευθύνη [...], και ας μη μας χαλούν [τα παιδιά] στα σχολεία με τις ειδωλολατρικές τους προλήψεις».
Οσο για τα σχετικά με την Πατρίδα οι θέσεις της είναι -και ήταν από τότε- γνωστές από άλλα δημοσιεύματά της. Εδώ εκφράζονται χαρακτηριστικά στην εκτίμηση πως «[το] διήγημα από τα μεγαλύτερα, τα εμορφότερα, το δράμα το πιο συγκινητικό της ιστορίας μας όλης και το πιο μεγάλο [είναι] ο θάνατος του τελευταίου μας αυτοκράτορα [...]» - και αυτό το διήγημα «καταντά στα χέρια [των συγγραφέων των αναγνωστικών] κοινό, άψυχο, ασήμαντο».
Το 1918, όταν δημοσιεύτηκε το δεύτερο άρθρο της Δέλτα, είχε συντελεστεί, στο πλαίσιο των εξελίξεων που έχουν αφετηρία την Επανάσταση του 1916, η σημαντικότερη ίσως παρέμβαση στο θέμα των διδακτικών βιβλίων του Δημοτικού: Η δημοτική έγινε γλώσσα των αναγνωστικών και της διδασκαλίας στις τέσσερις πρώτες τάξεις του. Πρόκειται, βέβαια, για αποκλειστικά γλωσσική ρύθμιση, η οποία όμως αποτελούσε προϋπόθεση για την αλλαγή -και μάλιστα ίσως πιο ριζική από την αντίστοιχη γλωσσική- στους παιδαγωγικούς στόχους των διδακτικών βιβλίων. Η πιο γνωστή -διαχρονικά διάσημη- εφαρμογή τους είναι το «Αλφαβητάρι με τον Ηλιο» και το «Τα Ψηλά Βουνά» για τη Γ' Δημοτικού.
Στο άρθρο αυτό η Δέλτα κρίνει ορισμένα από τα νέα αναγνωστικά, αλλά όχι τα δύο αυτά σύμβολα της «Μεταρρύθμισης». Γνωρίζουμε τώρα ότι το κείμενό της ήταν γραμμένο πολλούς μήνες πριν από την κυκλοφορία τους, αλλά δημοσιεύτηκε μετά την έκδοσή τους. Η ταχύτητα, όμως, με την οποία εξελίσσονταν τότε τα πράγματα οδήγησε σε παρεξηγήσεις και παραποιήσεις. Γιατί από τη συγκυρία δημιουργήθηκε -ή προκλήθηκε- η εντύπωση πως η Δέλτα αναφέρεται και σε αυτά, τα μόνα που εξέφραζαν το πνεύμα της Μεταρρύθμισης. Και καθώς το κείμενό της είναι ιδιαίτερα επικριτικό, η παρεξήγηση χρησιμοποιήθηκε συστηματικά από τους πολέμιους του δημοτικισμού.
Σήμερα πια, λοιπόν, μπορεί να εκτιμηθεί ότι η δημοσίευση του δεύτερου άρθρου της Δέλτα εκείνη τη χρονική στιγμή, μάλλον έβλαψε παρά ωφέλησε τον αγώνα για τη ριζική αναμόρφωση των αναγνωστικών της δημοτικής. Πάντως, ακόμη και έτσι, η επισήμανση των ελαττωμάτων των πρώτων βιβλίων της δημοτικής, και οι προτάσεις για την επιδιωκτέα παιδαγωγική προσέγγιση δίνουν στο κείμενό της ξεχωριστή σημασία.
Ως γενικό σχόλιό της θα μπορούσε να θεωρηθεί η παρατήρηση ότι και αυτά τα αναγνωστικά «με κοπανιές κτυπούν στο κεφάλι του παιδιού [...] αντιπαθητικά καλούπια "πατρίδα", "θρησκεία", "καθήκον", "τιμιότης", "φιλαλήθεια", "θυσία", "αρετή" - όλα αυτά, λόγια άψυχα σε μιαν ατμόσφαιρα προστυχιάς, κρυφής ασχημιάς, οπισθοβουλίας, ανειλικρίνειας». Ειδικότερα επισημαίνει ότι, μεταξύ άλλων, στα βιβλία κυριαρχούν «ο ψευτορομαντισμός με τα κλάματα που ποτάμι χύνονται από την πρώτη ώς την τελευταία σελίδα», η «ανειλικρίνεια» και η «προσποίηση».
Από την προβολή της άρνησης προκύπτει και αντίστοιχη θέση. Εδώ, όμως, η Δέλτα μιλά και θετικά: Το αίτημά της είναι βιβλία (και δάσκαλοι) που θα επιδιώκουν «να βλέπη και να νιώθη το παιδί πως» μεταξύ άλλων:
* «όταν έχης μια γνώμη και δεν τολμάς να την ομολογήσης, όταν θυσιάζης μιαν ιδέα στην ασφάλεια της ζωής σου είναι ανανδρία»,
* «η φροντίδα του εαυτού μας όταν παίρνει την πρώτη θέση στη σκέψη μας είναι προστυχιά»,
* «το άτομο δεν αξίζει παρά όσο χρησιμεύει»,
* η εξύβριση «είναι το επιχείρημα εκείνου που δεν έχει επιχείρημα».
Για την εθνική και τη θρησκευτική αγωγή οι απόψεις της Δέλτα δεν φαίνεται να διαφοροποιούνται από το 1913 ώς το 1918. Αλλά τώρα εμφανίζεται η «αγωγή του πολίτη» ως αναπόσπαστο μέρος της εθνικής διαπαιδαγώγησης: «Να μάθη το παιδί, ο αυριανός πολίτης, πως πατριωτισμός δεν είναι να βραχνιάζη ξεφωνίζοντας "ζήτω" αλλά δίνοντας ό,τι έχει στην πατρίδα [...]. Να μάθη πως πατρίδα δεν είναι μόνο [...] το χωριό του όπου έχει στήσει το μικρομπακάλικό του [...] αλλά κάθε σπιθαμή γης όπου κυματίζει η ελληνική σημαία».
Αλλά αν οι επισημάνσεις της Δέλτα έχουν σε πολλά σημεία διαχρονική (νεοελληνική) αξία, τα δύο άρθρα που σχολιάστηκαν εδώ έχουν και μιαν άλλη σημασία: αποτελούν πρόδρομη ικανοποιητική -ερασιτεχνική, βέβαια- ανάλυση κειμένου, που πολλά χρόνια αργότερα η Αννα Φραγκουδάκη έδειξε πώς πρέπει επιστημονικά να εφαρμόζεται στα ελληνικά πράγματα. Διαπιστώνεται, μάλιστα, ότι τα ευρήματα της ανάλυσης που έκανε η Φραγκουδάκη για τα αναγνωστικά του 1954 (που χρησιμοποιούνταν και στα τέλη της δεκαετίας του 1970) είναι σε πάρα πολλά σημεία εντυπωσιακά ίδια με της Δέλτα. Και προκύπτει τελικά ότι σε αυτή τη διαδικασία εκείνο που προέχει δεν είναι η επισήμανση ελαττωμάτων σε συγκεκριμένα έργα, αλλά η αποκάλυψη των νοοτροπιών και των παιδαγωγικών αρχών τις οποίες ακολουθούν ως σύνολο και ως έκφραση της κυρίαρχης ιδεολογίας.
Πάντως απ' όλη αυτή τη συζήτηση, από την αρχή της ώς τη σύγχρονη φάση της, η σκέψη που πιστεύω πως έχει τη μεγαλύτερη σημασία και διαχρονική αξία είναι αυτή που διατυπώνει η Πηνελόπη Δέλτα στο πρώτο άρθρο της: «Προτιμότερο καλός δάσκαλος με κακό βιβλίο παρά καλό βιβλίο με κακό δάσκαλο».
* Ο Αλέξης Δημαράς είναι ιστορικός της εκπαίδευσης.
No comments:
Post a Comment