Η Πηνελόπη Δέλτα μπήκε στη ζωή μου πριν από 18 χρόνια. Ημουν τότε φοιτήτρια «Erasmus» στην Ελλάδα και μάθαινα ελληνικά. Εψαχνα λογοτεχνικά έργα στη δημοτική όχι πολύ δύσκολα, για διάβασμα. Μια καθηγήτρια μου είπε: «Αφού σ' αρέσει ο 19ος αιώνας, διάβασε τα βιβλία της Δέλτα. Είναι καλά γραμμένα, αλλά για τα παιδιά, δηλαδή εύκολης κατανόησης, κάτι σαν αυτά της Comtesse de Segur».
Η Δέλτα μού ήταν εντελώς άγνωστη. Πήγα σε βιβλιοπωλεία της πόλης και θαύμασα που βρήκα παντού αρκετά βιβλία της. Με λίγο ξεφύλλισμα, αγόρασα τα Παραμύθια και άλλα, τον Τρελαντώνη και τον Μάγκα. Αγαπώ τα σκυλιά και με αυτόν έκανα τη γνωριμία της Δέλτα. Με οδήγησε ο σκύλος-ήρωας στην καθημερινή Αλεξάνδρεια στις αρχές του 20ού αιώνα, την οποία είχα γνωρίσει με άλλο μάτι, αυτό του Καβάφη. Μου είπαν πως η Δέλτα μεγάλωσε κι εκείνη στην Αίγυπτο. Για περισσότερες πληροφορίες, έψαξα σε εγκυκλοπαίδειες και παρατήρησα πως αναφέρονταν σχεδόν μόνο στη ζωή της στην Ελλάδα. Αναρωτιόμουν το γιατί. Από τον Μάγκα είχα καταλάβει τι σημασία είχε η Αλεξάνδρεια για τη συγγραφέα και ήθελα να ανακαλύψω τον λόγο αυτής της παράξενης σιωπής. Διάβασα τα άλλα δύο μου βιβλία της Δέλτα με χαρά. Μα γύρισα στη Γαλλία χωρίς απάντηση.
Στο γαλλικό πανεπιστήμιο, η διευθύντρια του τμήματος μου πρόσφερε να κάνω μια μετάφραση, με εισαγωγή και σχόλιο, για δίπλωμα (DEA). Της μίλησα για τον Μάγκα, βιβλίο αμετάφραστο στα γαλλικά. Συμφώνησε και μου μίλησε για τη σημασία της Δέλτα στην ελληνική παιδική λογοτεχνία και τον δημοτικισμό, γερά θέματα για μια μέλλουσα διδακτορική διατριβή, κατά την άποψή της. Τέτοιο σκοπό εγώ δεν είχα. Δούλευα ως φιλόλογος στη μέση εκπαίδευση και θα μου έφτανε η μετάφραση του Μάγκα, που την έκανα για το κέφι μου και για την κόρη μου, που ήταν 11 χρονώ και λάτρευε τα σκυλιά.
Ο Μάγκας όμως με τράβηξε αλλού. Από την Αλεξάνδρεια ώς τη Μακεδονία μού δίδαξε μεγάλες σελίδες της ελληνικής Ιστορίας που δεν τις ήξερα καλά ή καθόλου. Αυτό που έλεγε να κάνει η Δέλτα για τα Ελληνόπουλα το έκανε και για μένα, μια ξένη. Ως ενήλικη, διάβασα άλλα βιβλία και μελέτες για να πάω πιο βαθιά στα θέματα. Ο Μάγκας μού είχε ανοίξει το παράθυρο και πήδηξα πίσω του.
Ετσι, λοιπόν, βούτηξα στον Μακεδονικό Αγώνα. Εκανα διακοπές στις Πρέσπες και επισκέφθηκα τους τόπους όπου πέρασε και πέθανε ο Ζέζας-Μελάς. Εψαξα παλιούς χάρτες με τοπωνύμια της εποχής. Συνέκρινα την ιστορία της Δέλτα με την Ιστορία.
Από την άλλη μεριά, πάντα πίσω από τον Μάγκα, έψαχνα στους δρόμους της Αλεξάνδρειας. Συνέκρινα την πόλη της Δέλτα με αυτές του Καβάφη, του Forster, του Durrell και του Τσίρκα, που ξέρουμε στη Γαλλία από τα περίφημα έργα τους. Οσο πήγαινα πιο βαθιά τόσο πιο σημαντικές μού φαίνονταν οι σχέσεις της Δέλτα με την Αίγυπτο. Κατάλαβα σιγά σιγά πως το πρόβλημα της ταυτότητας του Μάγκα ήταν η έκφραση του προβλήματος που ζούσε η ίδια η Δέλτα σε όλη τη ζωή της.
Ετσι το χαρούμενο βιβλίο για παιδιά γίνονταν το οδοιπορικό μιας γυναίκας της ελληνικής διασποράς, γεμάτο καημό και καυτά ερωτήματα. Εργο μιας Αλεξανδρινής, που έβλεπε με εξαιρετικό μάτι την πόλη όπου έζησε τα περισσότερα και τα πιο σημαδιακά χρόνια της, το βιβλίο άξιζε να διαβάζεται όχι πια μόνον ως παιδική λογοτεχνία αλλά και ως αυτοβιογραφία.
Μόλις είχε βγει το πρώτο αυτοβιογραφικό κείμενο που έγραψε η Δέλτα, οι Αναμνήσεις 1899. Βούτηξα μέσα του και είδα το άλλο πρόσωπο του Μάγκα, τον πρωτότυπο. Ηξερα πια πως θα κυνηγούσα ακόμη για καιρό τον σκύλο στα ίχνη της Δέλτα της Αλεξανδρινής, πως θα έβρισκα την απάντηση στα πρώτα μου ερωτήματα μέσω μιας διατριβής με αυτό το θέμα.
Το κυνήγι ήταν δύσκολο αλλά και πλούσιο. Γνωρίστηκα με τον Αλέκο Π. Ζάννα που μου άνοιξε τις πόρτες του Αρχείου της Δέλτα και με βοήθησε σε κάθε στάδιο της έρευνάς μου. Είδα τις φωτογραφίες και τα χειρόγραφα της Δέλτα, τον τάφο της και το σπίτι όπου έζησε στην Κηφισιά. Αργότερα, πέρασα μέρες στο αρχείο μελετώντας τα χειρόγραφα και άλλα ντοκουμέντα. Ο Μάνος Χαρίτατος και το Ε.Λ.Ι.Α. με οδήγησαν στη γνώση των Αιγυπτιωτών. Συνάντησα μερικούς απ' αυτούς. Εμαθα.
Εμαθα για τη ζωή των Ελλήνων στην Αίγυπτο και στην Ελλάδα, σε μια εποχή και μια κοινωνική τάξη όπου μιλούσαν συχνά τα γαλλικά. Στην αρχή, όταν έκανα τη μετάφραση του Μάγκα, δεν είχα καταλάβει γιατί η σύνταξη του κείμενου δεν παρουσίαζε πολλές δυσκολίες για μένα. Στη συνέχεια, ανακάλυψα πως η Δέλτα είχε αρχίσει να γράφει στα γαλλικά γιατί τα ήξερε καλύτερα από τα ελληνικά, λόγω των σπουδών της. Επηρεασμένο από τη γλώσσα μου, το γράψιμό της μου ήταν οικείο. Τα κείμενα που τα έγραψε γαλλικά, οι Αναμνήσεις 1899, τα Lettres de deux amis (αλληλογραφία της με τους Γάλλους G. Schlumberger και G. Millet) και άλλα μικρά, αν και δείχνουν λίγες παράξενες εκφράσεις και μερικά λάθη, μου θύμιζαν τη γραφή και το ύφος της γιαγιάς μου, που γεννήθηκε το 1897 και ήταν δασκάλα.
Αυτά τα ωραία για μένα παλιά γαλλικά είναι όμως το πίσω μέρος της ελληνικής γλώσσας της Δέλτα, η λύπη μιας συγγραφέως που ήθελε τόσο να είναι γνήσια Ελληνίδα. Ο συνεχής διάλογος μεταξύ των δύο γλωσσών μέσα στο έργο της, με το πέρασμα των χρονών, θα άξιζε μια ξεχωριστή μελέτη,την οποία απλώς άρχισα στη διατριβή μου.
Παράλληλα με την εξέλιξη της έρευνάς μου, εκδόθηκαν οι Ανάμνησεις 1921. Εγινε γνωστό στο κοινό το προσωπικό δράμα της Δέλτα, η οποία παντρεμένη με παιδιά ερωτεύτηκε τον Ι. Δραγούμη, μέχρι να ζητήσει διαζύγιο, το οποίο της αρνήθηκε η οικογένεια της, και προσανατόλισε τη συμπεριφορά και το έργο της ώς το τέλος. Αυτό το ειδύλλιο άρχισε στην Αλεξάνδρεια, στον καιρό που πέθανε στη Μακεδονία ο Μελάς, του οποίου ο Δραγούμης ήταν κουνιάδος και συμμαχητής. Εβγαινε σαφής η απάντηση στο ερώτημά μου. Τη Δέλτα την ήξεραν καλά οι Ελληνες από μικροί ως Ελληνίδα συγγραφέα για τα παιδιά, η οποία ήθελε ταυτόχρονα και να τους διασκεδάσει και να τους διδάξει την ελληνική Ιστορία. Την ερωτευμένη και πληγωμένη γυναίκα την ανακάλυψαν οι περισσότεροι μαζί μου, με την έκδοση των αυτοβιογραφικών της κειμένων. Και τότε φάνηκε όλη η σημασία της ζωής της στην Αλεξάνδρεια.
Ως Γαλλίδα που είμαι και σε μια περίοδο που η Αλεξάνδρεια ήταν της μόδας, είχα δει πρώτ' απ' όλα πόσο ενδιαφέρουσα ήταν η άποψη της Δέλτα για την πόλη της, ως γυναίκας και μέλους της ελληνικής κοινότητας, σε σύγκριση με άλλους συγγραφείς. Μα η Αλεξανδρινή Δέλτα είχε κι άλλα να μου δείξει: τη γέννηση της ελληνικής αυτοβιογραφίας, σε πολλές μορφές (ημερολόγια, αναμνήσεις, αλληλογραφία, μαρτυρία κ.λπ.) με διάφορα θέματα (προσωπικά, πολιτικά, λογοτεχνικά...), σε πολλά κείμενα, που τα διατήρησε με μεγάλη προσοχή, σ' όλη τη ζωή της, για τον μελλοντικό αναγνώστη. Ο Δραγούμης είχε λίγο-πολύ την ίδια πρακτική. Μεταξύ τους χρησιμοποιήσαν τα κείμενά τους για πολλούς σκοπούς (π.χ. αντί για απαγορευμένη αλληλογραφία ή συζήτηση), των οποίων τα χειρόγραφα δείχνουν τα ίχνη με τις σημειώσεις τους στα περιθώρια.
Οταν ο Π. Α. Ζάννας άρχισε να εκδίδει τα κείμενα της Δέλτα, αναφέρθηκε στον Γάλλο Philippe Lejeune, ο οποίος έδωσε σημασία στα αυτοβιογραφικά κείμενα και είναι γνωστός ως ειδικός στο θέμα αυτό. Μετά τη διατριβή μου, μπήκα στο τακτικό σεμινάριο του CNRS που διευθύνει και συνεισφέρω με μικρές έρευνές μου στα αυτοβιογραφικά κείμενα της Δέλτα. Ετσι, με την ταπεινή μου παρουσία, η Δέλτα έγινε γνωστή σ' έναν κύκλο Γάλλων ερευνητών που δεν ξέρουν τα ελληνικά, δεν άκουσαν ποτέ ούτε για τον Μπενάκη ούτε για τον Τρελαντώνη αλλά θυμούνται πολύ καλά πως η «Πηνελόπη» (έτσι λένε τη Δέλτα) αντάλλασσε ημερολόγια και αναμνήσεις με τον Δραγούμη και έγραψε στα περιθώρια, πως άφησε στις κόρες της ένα σωρό «documents humains» (ονομασία που έδωσε στα χαρτιά της η Δέλτα από τους Γάλλους Goncourt), στα οποία περιγράφει το δράμα της.
Για μένα, όμως, η Δέλτα είναι τώρα πια μια στενή σύντροφος στην πνευματική μου ζωή. Εχω την εντύπωση ότι, αν και δεν είμαι Ελληνίδα (ίσως και για αυτόν τον λόγο), την ξέρω καλά. Με παρέσυρε πίσω από τον Μάγκα για έναν μεγάλο δρόμο στην ελληνική λογοτεχνία και κοινωνιολογία που δεν τον φανταζόμουν στην αρχή. Μαντεύω πως έχει και άλλα να μου δείξει. Είναι μια μεγάλη προσωπικότητα. Μια Κυρία. Διαβάζω, μεταφράζω και μελετώ και άλλους συγγραφείς, μα παρ' όλ' αυτά μένω πιστή στην Πηνελόπη.
Laz, Βρετάνη, Μάρτιος 2009
* Η Marie-Cecile Navet-Gremillet είναι φιλόλογος και ασχολείται με τη ζωή και το έργο της Π. Σ. Δέλτα
No comments:
Post a Comment