Δημήτρης Ν. Μαρωνίτης: Δεν είναι βιασμός η μετάφραση, αμοιβαία φιλοξενία είναι

Ο καθηγητής Δημήτρης Ν. Μαρωνίτης ξεκίνησε να μεταφράζει ανάδρομα -όπως λέει- τα ομηρικά έπη. Προηγήθηκε η νεότερη Οδύσσεια και ακολούθησε η παλαιότερη Ιλιάδα. Ηδη κυκλοφορούν οι δώδεκα πρώτες ραψωδίες της Ιλιάδας, από τις εκδόσεις «Αγρα» και με χορηγία της μετάφρασης από το Ιδρυμα Ι.Φ. Κωστόπουλου: «Ομήρου Ιλιάς, τόμος πρώτος, Ραψωδίες Α-Μ».

«Το ιδανικό σε μια μετάφραση είναι να μη φαίνεται ο μόχθος που έχει καταβληθεί», πιστεύει ο Δημήτρης Μαρωνίτης

• Πριν από πόσα χρόνια ξεκίνησε η μεταφραστική σας προσπάθεια πάνω στην Ιλιάδα; Και για ποιον λόγο δεν προηγήθηκε της Οδύσσειας;

Ξεκίνησε πριν από δυόμισι χρόνια. Προς το παρόν τυπώνονται οι πρώτες δώδεκα ραψωδίες, ενώ βρίσκομαι ήδη στη δέκατη έκτη. Η προοπτική είναι μέσα σ' ενάμιση χρόνο να έχει βγει και ο δεύτερος τόμος με τις υπόλοιπες.

Θα έλεγε κανείς ότι ξεκινάει από το παλαιότερο έπος και πάει στο νεότερο. Εγώ πεισματικά ξεκίνησα από το μεταγενέστερο και ανέβηκα ανάδρομα προς το πρώτο. Γι' αυτό τον λόγο εξάλλου έχω και έναν υπότιτλο στα επιλεγόμενα, ένα δάνειο από τα "Τρία κρυφά ποιήματα" του Γιώργου Σεφέρη, τα "Πάνω νερά" (Ομως να λάμνεις στον σκοτεινό ποταμό/ πάνω νερά/ να πηγαίνεις στον αγνοημένο δρόμο/ στα τυφλά, πεισματάρης).

»Τώρα γιατί και πώς έγινε όλη αυτή η ιστορία, είναι κάτι που και ελέγχεται και δεν ελέγχεται, και ήρθε λίγο από μόνο του. Φαίνεται ότι το διάλεξα χωρίς να καταλαβαίνω ότι το διαλέγω. Είναι χαρακτηριστικό, πάντως, ότι η μεν μετάφραση της Οδύσσειας κράτησε περί τα ένδεκα χρόνια, ας πούμε δέκα, όσο και ο νόστος του Οδυσσέα. Η Ιλιάδα προβλέπεται, απ' ό,τι καταλαβαίνω, μέσα σε πέντε-έξι χρόνια να τελειώσει».

• Σε ποιο από τα δύο έπη συναντήσατε περισσότερες μεταφραστικές δυσκολίες;

«Με προλάβατε. Αυτό δεν σημαίνει καθόλου ότι η μετάφραση της Ιλιάδας είναι ευκολότερη σε σχέση με τη μετάφραση της Οδύσσειας. Κάθε άλλο. Είναι και δυσκολότερη και πιο προβληματική από μίαν άποψη, γιατί υπάρχουν και ομοιότητες, αλλά και πολύ ριζικές διαφορές ανάμεσα στα δύο έπη, σε όλα τα επίπεδα.

Πρέπει να πω ότι όσο μετέφραζα την Οδύσσεια είχα την αγωνία μου. Η αγωνία μου αυτή κοντεύει να γίνει εφιάλτης τώρα, με τη μετάφραση της Ιλιάδας. Ισως γιατί πηγαίνω σε μεγαλύτερο βάθος, εξαιτίας και του είδους του έπους αυτού, ίσως γιατί έχω κι εγώ αλλιώς ωριμάσει. Αντί να είναι ευκολότερα, είναι δυσκολότερα, ενίοτε και πιο οδυνηρά τα πράγματα, φτάνοντας στο όριο ακόμη της απογοήτευσης και της απελπισίας».

• Μ' αυτή την επιμονή σας στα ομηρικά έπη, τι νέο έχετε να προτείνετε με τη μετάφρασή τους, που μέχρι σήμερα δεν έγινε κατορθωτό;

«Θα έλεγα ότι το πιο καίριο και το πιο νέο στοιχείο, που μπορεί να προκύψει από την ιστορία αυτή, είναι η ίδια η μετάφραση. Η μετάφραση είναι ένα αντίκρισμα της σύγχρονής μας γλώσσας, της σύγχρονής μας αίσθησης, της σύγχρονής μας ευαισθησίας, όπως έχει φτάσει στα χρόνια τα δικά μου και τα δικά σας, τα νεότερα, τα νεωτερικά και τα μεταμοντέρνα, μ' ένα έργο του 8ου αιώνα.

Μέσα από τη μετάφραση φαίνονται και τα σημεία μιας επαφής, σύγκλισης, ενίοτε και ταύτισης αυτών των ακραίων χρονικών σημείων. Φαίνονται ενίοτε και οι ωφέλιμες διαφορές. Από την άλλη μεριά, επειδή έτσι κι αλλιώς πρόκειται για θεμελιακά έργα και της ελληνικής γραμματείας και της παγκόσμιας λογοτεχνίας, η ενασχόληση η μεταφραστική, η αναγνωστική κατ' αρχήν και η ερμηνευτική με την Ιλιάδα, είναι μια ιστορία πολύ σοβαρή. Προπαντός για μας τους Ελληνες, που κοπτόμεθα παρά πολύ για τα αρχαία και τα ομηρικά μας έπη. Αν κάναμε ένα γκάλοπ τις μέρες αυτές για την αναγνωσιμότητα του Ομήρου, φοβούμαι ότι θα είχαμε έναν τόσο μικρό δείκτη, που θα φοβόμασταν και να τον ανακοινώσουμε».

• Πόσες ελευθερίες και πόσοι περιορισμοί χωρούν στη μεταφραστική σας προσπάθεια;

«Η μετάφραση δεν είναι μόνο μια αυθαίρετη παρέμβαση και, ουσιαστικά, μια παραμόρφωση ενός αρχαίου κειμένου, στη συγκεκριμένη περίπτωση της Ιλιάδας. Είναι και ένας έλεγχος πόση μεταφραστική διαθεσιμότητα διαθέτει ένα έργο. Οσο σημαντικότερο, όσο σπουδαιότερο, όσο πιο κλασικό είναι, διαθέτει και μεγαλύτερο ποσοστό μεταφραστικής διαθεσιμότητας. Δεν είναι ένας βιασμός η μετάφραση. Είναι μια αμοιβαία φιλοξενία, που την επιζητεί το πρωτότυπο κείμενο και την αποκτά μέσα από τη μετάφρασή του».

• Πότε το αποτέλεσμα δικαιώνει τον μεταφραστή ενός τόσο δύσκολου κειμένου;

«Το ιδανικό στην περίπτωση, παρά την αγωνία, παρά την απελπισία, είναι να μη φαίνεται στο τελικό αποτέλεσμα ο μόχθος που έχει καταβληθεί. Οταν φορτώνεται το αποτέλεσμα με τον μόχθο της κατασκευής του, η αποτυχία είναι εξασφαλισμένη. Και ελπίζω ότι η μετάφραση της Ιλιάδας δεν δείχνει καθόλου τον μόχθο της. Ετσι το μεταφραστικό κείμενο δεν γίνεται μοχθηρό υπό αυτή την έννοια, όπως είναι μερικές από τις πιο σημαντικές μεταφράσεις, που έχουν γίνει στα ομηρικά έπη -κι όχι μόνον στη χώρα μας. Κι αυτό πιστεύω ότι είναι μια ειδική αρετή, αν μου επιτρέπεται, στη δουλειά που έχω κάνει.

Το άλλο παρεμφερές θέμα είναι, καθ' οδόν, να αποσύρεται όσο γίνεται το πρόσωπο του μεταφραστή και να προβάλλεται το μεταφραστικό αποτέλεσμα. Να μη φωνάζει η μετάφραση «εγώ είμαι που την έκανα», σαν να γίνεται από μόνη της, σαν να έχει καταλήξει εκεί σιγά σιγά. Να δημιουργείται μια υποχώρηση του μεταφραστή έναντι του μεταφράσματος». *

• info: Ο πρώτος τόμος, με τις ραψωδίες Α-Μ της Ιλιάδος, παρουσιάζεται σήμερα (8 μ.μ.) στο Νέο Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς 138 & Ανδρονίκου, τηλ. 210-3453111). Θα συζητήσουν και θα διαβάσουν ο Βασίλης Παπαβασιλείου με τον Δημήτρη Ν. Μαρωνίτη.
  

• Του ΒΑΣΙΛΗ Κ. ΚΑΛΑΜΑΡΑ, Ελευθεροτυπία, Τετάρτη 23 Σεπτεμβρίου 2009