Ζήστε όπως ο Ρίλκε

• Το πάθος της ζωής και της γραφής, η μέθη του έρωτα, η εμπειρία της απώλειας και η εξοικείωση με τον θάνατο μέσα από τα γράμματα του κορυφαίου γερμανόφωνου ποιητή

• του ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΒΙΣΤΩΝΙΤΗ | ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 27 Σεπτεμβρίου 2009

Ο Ράινερ Μαρία Ρίλκε

Iταλός ποιητής μού είχε πει πριν από μερικά χρόνια στην Τεργέστη πως αποφάσισε να μάθει γερμανικά προκειμένου να διαβάσει τιςΕλεγείες του Ντουίνο του Ρίλκε στο πρωτότυπο. Μου φαίνεται ότι είναι ο μεγαλύτερος έπαινος για τον ποιητή που επεδίωξε να εκφράσει το ανείπωτο- και σε μεγάλο βαθμό το κατάφερε. Αυτό εν τούτοις προϋπέθετε την καταβύθιση στα βαθύτερα στρώματα της ύπαρξης και την ακατάβλητη προσπάθεια να αποτυπώσει στο έργο του την ενότητα της ζωής και του θανάτου, ζώντας ο ίδιος μέσα στο έργο του- και από το έργο του.

• Ενα αποστολικό πλάσμα

Ο Νταλί είχε χαρακτηρίσει κάποτε τον Λόρκα«πλάσμα αποστολικό», κάτι τέτοιο όμως ισχύει πολύ περισσότερο για τον Ρίλκε. Εκείνος ο δανδής από την Πράγα με τα βαθιά και στοχαστικά μάτια, ο αναχωρητής και ταυτοχρόνως κοσμοπολίτης θα μας έδινε στιςΕλεγείες του Ντουίνομια από τις μεγαλύτερες ποιητικές συνθέσεις του αιώνα που μας πέρασε. Και με τιςΣημειώσεις του Μάλτε Λάουριντζ Μπρίγκε,ένα πεζογράφημα απείρως ανώτερο από την εξπρεσιονιστική λογοτεχνία της εποχής, σε σημείο ώστε πολλοί να πιστεύουν ακόμη και σήμερα πως η μόνη γερμανόφωνη πρόζα με την οποία μπορεί κανείς να το παραβάλει είναι τα έργα του Κάφκα. Αυτός που ήταν βυθισμένος στο έργο του, ο ανυπέρβλητος στυλίστας για τον οποίο η τελειότητα αποτελούσε το μόνο του μέλημα, ήταν ένας άνθρωπος που επικοινωνούσε με τους φίλους και τους γνωστούς του στο επίπεδο μιας ανεπανάληπτης οικειότητας, γι΄ αυτό και σήμερα η τεράστια αλληλογραφία του θεωρείται αναπόσπαστο τμήμα του δημιουργικού του έργου. Οι επιστολές τού Ρίλκε, ο οποίος δεν διάβαζε κριτικές για τα βιβλία του, δεν είναι τα προλεγόμενα της ποίησής του αλλά συνιστούν τις προεκτάσεις και τα ημερολόγιά της. Είναι όμως και καταθέσεις ψυχής, αναπτύγματα ενός κόσμου που διαπλατυνόταν και βάθαινε μέσα στη συνείδησή του σε τέτοιο σημείο ώστε να εμπνέει όχι μόνο τους αναγνώστες και τους ομοτέχνους του αλλά και ανθρώπους με διαφορετικά ενδιαφέροντα. Το dasein του Χάιντεγκερ, επί παραδείγματι, δεν είναι άστοχο αν το εκλάβει κάποιος ως φιλοσοφική προέκταση του κόσμου του Ρίλκε. Η φαινομενολογία του Χούσερλ έχει επηρεαστεί από το έργο του και η κατάδυση του Τόμας Μαν στον κόσμο της αρρώστιας, από όπου αναδύεται ένα πάθος ζωής που γίνεται τόσο πιο έντονο όσο πιο σοβαρή είναι η αρρώστια, οφείλει πολλά στον ποιητή αυτόν, ο οποίος πριν από ενενήντα χρόνια κατάφερε στο κάστρο του Ντουίνο, ατενίζοντας την υδάτινη πεδιάδα της Αδριατικής, να ακούσει τα φτεροκοπήματα των αγγέλων και να «δει» τα Χερουβείμ του χρόνου πάνω από την άβυσσο.

• Ανθολόγιο ποιητικής

Ο Ούλριχ Μπέερ, αναπληρωτής καθηγητής Γερμανικής και Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, συνέθεσε έναν εξαιρετικά πρωτότυπο τόμο, ανθολογώντας- κυρίως από την τεράστια αλληλογραφία του Ρίλκε- αποσπάσματα που καλύπτουν βασικούς τομείς του επιστητού. Ο ποιητής μιλάει ανάμεσα στα άλλα για τη ζωή και για το ζην, για την παιδική ηλικία και την εκπαίδευση, για τη φύση, τη μοναξιά, τη γλώσσα, τον έρωτα, την απώλεια και τον θάνατο, για την εργασία, την πίστη και την τέχνη, για τις δυσκολίες και τις αντιξοότητες. Ο Μπέερ γράφει μια διεισδυτική εισαγωγή, φιλοτεχνώντας το πορτρέτο του ποιητή και χρησιμοποιώντας όσα βιογραφικά στοιχεία τού είναι αναγκαία για να ερμηνεύσει τη στάση του απέναντι στις εκφάνσεις του καθολικού, τις επιθυμίες, τα όνειρα και τα οράματά του ως την τελευταία ημέρα της ζωής του (ο Ρίλκε πέθανε 51 ετών από λευχαιμία, στις 29 Δεκεμβρίου 1926, σε ελβετικό νοσοκομείο).

Το βιβλίο αναφέρει πολύ περισσότερα από όσα υπονοεί ο τίτλος. Πρόκειται για ανθολόγιο ποιητικής, ένα βιβλίο για την επιθυμία και την απώλεια, για τη ζωή και την τέχνη και κυρίως για το πώς αλληλεπιδρούν. Εκτός αυτού είναι ολοφάνερο από τις πρώτες ακόμη σελίδες ότι αυτό που πρωτίστως ένοιαζε τον Ρίλκε ήταν το πώς θα υποτάξει τη ζωή στην τέχνη του- πράγμα που συνεπαγόταν βαθιά και μόνιμη μοναξιά.«Αϊ-Βασίλη της μοναξιάς»είχε αποκαλέσει τον Ρίλκε ο Γ. Χ. Οντεν. Οσο και αν ο χαρακτηρισμός ακούγεται επιτιμητικός, δεν απέχει και πολύ από την αλήθεια, γι΄ αυτό και ορθώς ο Μπέερ υπονοεί πως ο πραγματικός Ρίλκε δεν προκύπτει από τις βιογραφίες που έγραψαν για αυτόν αλλά από όσα κατέθεσε ο ίδιος. Είναι άλλωστε χαρακτηριστικό ότι στα γράμματά του επεδείκνυε την ίδια φροντίδα με τα ποιήματα και τα πεζογραφήματά του. Τα έγραφε πολλές φορές, πρόσεχε και την τελευταία λεπτομέρεια, ήθελε να είναι μικρά κομψοτεχνήματα και όχι απλές ανταποκρίσεις, επιτροχάδην γνώμες ή απλές καταγραφές της καθημερινότητάς του. Αυτή η υπερβατική προσέγγιση της καθημερινότητας, η αγωνία οικειοποίησης του ανείπωτου δηλαδή, δίνεται συχνά με έξοχες πινελιές, όπως λ.χ.: «Περνάμε μες από Ολα,όπως η κλωστή μέσα στην ύφανση:δίνουμε σχήμα και μορφή σε εικόνες που εμείς οι ίδιοι τις αγνοούμε».(Θα έλεγε κανείς ότι αυτός είναι ο πλησιέστερος προς την αλήθεια ορισμός του ανείπωτου.) Ή ακόμη όταν γράφει: «Ισως η δημιουργία να μην είναι παρά μια πράξη βαθιάς μνήμης».

Οταν πριν από πολλά χρόνια κυκλοφόρησαν ταΓράμματα σε έναν νέο ποιητή(μεταφρασμένα στη γλώσσα μας από τον Μάριο Πλωρίτη) προκάλεσαν και στη χώρα μας μεγάλη αίσθηση. Εκεί ο Ρίλκε ανέφερε ότι γράφει κανείς όταν αυτό τού το υπαγορεύει μια εσωτερική δύναμη στην οποία δεν μπορεί να αντισταθεί. Αυτή η ίδια δύναμη είναι πανταχού παρούσα και σε τούτο το βιβλίο. Δύναμη που ανεβάζει τη ζωή στην επιφάνεια της έκφρασης - ή αντίστροφα-, έκφρασης που καταδύεται στον μαγικό και αβέβαιο κόσμο της ύπαρξης, αναζητώντας τον εαυτό της. Δεν είναι τυχαία η επίδραση του Ρίλκε σε φυσιογνωμίες της παγκόσμιας λογοτεχνίας όπως η Μαρίνα Τσβετάγιεβα, ο Μπορίς Παστερνάκ και ο Πάουλ Τσέλαν. Αν θέλαμε μάλιστα να υιοθετήσουμε μια ακραία ερμηνεία, θα λέγαμε πως κάτω από τη λαμπερή σκιά του αναπτύχθηκε όλος ο ρωσικός ακμεϊσμός.