Αυτό το Νόμπελ ποιος θα το πάρει; Μικρή αναδρομή εν όψει της απονομής

Ενα ακόμη Νόμπελ Λογοτεχνίας εν όψει, χωρίς ελληνική υποψηφιότητα, πράγμα που συνέβαινε από πλευράς μας παλιότερα, χωρίς ωστόσο η Σουηδική Ακαδημία να χαμπαρίζει από προτάσεις.

Ενημερωνόταν πιθανότατα, αλλά διατηρεί τις δικές της επιλογές και σκοπιμότητες, που συχνά απέχουν από τις καθιερωμένες προβλέψεις, ακόμα και για επιφανείς λογοτέχνες.

Παρά τη μικρή της γλωσσική εμβέλεια, η Ελλάδα, ως γνωστόν, έχει τιμηθεί με δύο Νόμπελ Λογοτεχνίας: στον Γιώργο Σεφέρη (1963) και στον Οδυσσέα Ελύτη (1979).

• Σουρής, ο πρώτος

Ο πρώτος Ελληνας που το διεκδίκησε, το 1906, μόλις πέντε χρόνια αφ' ότου θεσμοθετήθηκε, ήταν ο σατιρικός ποιητής Γεώργιος Σουρής. Την υποψηφιότητά του (όπως αναφέρει ο Γιώργος Θεοτοκάς στο βιβλίο του «Αναζητώντας τη διαύγεια», Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2005), ενίσχυσαν με το κύρος τους (κάτι που δεν ξανάγινε έκτοτε): το Πανεπιστήμιο Αθηνών, ο φιλολογικός σύλλογος «Παρνασσός», ο φιλολογικός σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως, η Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης, ο πρίγκιπας Νικόλαος - ακόμα και το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων.

Γράφει ο Θεοτοκάς: «Ο Θεός ξέρει τι ιδέα θα σχημάτισαν για το πνευματικό επίπεδο της χώρας, όπου ζούσαν, ωστόσο, σε πλήρη ακμή συγγραφείς της αξίας του Παλαμά, του Παπαδιαμάντη, του Μαλακάση και τόσων άλλων. Οπωσδήποτε, η υπόθεση Σουρή αγνοήθηκε από τους Σουηδούς, συνέχεια δεν φαίνεται να δόθηκε από εδώ, και τούτο ήταν, βέβαια, το καλύτερο που θα μπορούσε να γίνει».

Αγνοήθηκε η υποψηφιότητα του Σουρή, όπως στα κατοπινά χρόνια αγνοήθηκαν οι υποψηφιότητες του Γιάννη Ψυχάρη και του Κωστή Παλαμά. Αυτοί που πλησίασαν περισσότερο το Νόμπελ ήταν ο Αγγελος Σικελιανός και ο Νίκος Καζαντζάκης, με τον δεύτερο να πολεμιέται λυσσαλέα από το ελληνικό αντιδραστικό κατεστημένο, με επικεφαλής τον ακαδημαϊκό Σπύρο Μελά.

Από το 1901 που άρχισε το Νόμπελ Λογοτεχνίας, όπως και τα άλλα, δεν απονεμήθηκε έξι φορές: το 1914, το 1918, την τετραετία 1940 - 1943. Δύο συγγραφείς, ο Μπορίς Πάστερνακ (1958) και ο Αλεξάντερ Σολζενίτσιν (1970), υποχρεώθηκαν από τη σοβιετική ηγεσία να το αρνηθούν, ενώ ένας τρίτος, ο Ζαν Πολ Σαρτρ (1964) το αρνήθηκε ο ίδιος.

Η απονομή του Νόμπελ, που συνοδεύεται κι από ένα τεράστιο χρηματικό ποσό (κάτι περισσότερο από ένα εκατομμύριο ευρώ), δεν σημαίνει βέβαια ότι εξασφαλίζει και την αθανασία εκείνου που το παίρνει. Αν ανατρέξει κάποιος τον κατάλογο των ώς τώρα βραβευμένων, θα διαπιστώσει ότι οι περισσότεροι έχουν πέσει στην αφάνεια. Αντίθετα έχουν επιβιώσει άλλοι που το άξιζαν και δεν το έλαβαν. «Η επιδοκιμασία ενός έργου στην εποχή του δεν προδικάζει την τύχη του για το μέλλον. Ο χρόνος ξεδιαλέγει τις αξίες, ξεχωρίζει τα ζωντανά στοιχεία και απορίχνει τα θνησιμιαία», έχει επισημάνει ο Μάρκος Αυγέρης.

• Σκοπιμότητες

Η σκοπιμότητα επικράτησε σε αρκετές περιπτώσεις, με πιο τρανταχτή αυτή του Ουίνστον Τσόρτσιλ, στον οποίο απονεμήθηκε το 1953 για τα «Απομνημονεύματά» του, τα οποία βέβαια δεν έχουν καμιά λογοτεχνική αξία. Πολιτικές σκοπιμότητες εξυπηρετούσαν επίσης τα Νόμπελ στους απόβλητους του σοβιετικού καθεστώτος Πάστερνακ και Σολζενίτσιν, αλλά και (ως αντίβαρο) στον εκλεκτό του καθεστώτος Μιχαήλ Σολόχοφ (1965), στον οποίο φυσικά επετράπη να το πάρει.

Οπως είναι γνωστό, πλην του Νόμπελ Λογοτεχνίας, απονέμονται τέσσερα ακόμη: Φυσικής, Χημείας, Ιατρικής και Ειρήνης, με το πρώτο και το τελευταίο ν' αποτελούν το μεγαλύτερο γεγονός, αλλά και να προκαλούν τα περισσότερα θετικά και αρνητικά σχόλια.

Πολλά έχουν γραφτεί για το σκεπτικό με το οποίο ο Αλφρεντ Νόμπελ θεσμοθέτησε τα βραβεία. Από τις εξηγήσεις που έχουν δοθεί, είναι ότι η Φυσική, η Χημεία και η Ιατρική ήταν στα άμεσα ενδιαφέροντά του, καθώς άλλωστε ανταποκρίνονται σε άμεσες ανάγκες. Το Λογοτεχνίας εκτιμάται επειδή ο ίδιος είχε λογοτεχνικά απωθημένα (έγραφε πεζά, ποίηση, θέατρο - από τα οποία δεν έμεινε τίποτα). Το δε Ειρήνης για να εξιλεωθεί ενδεχομένως για τις επιχειρήσεις του με εκρηκτικές ύλες, οι οποίες πάντως χρησιμοποιούνται και για ειρηνικούς σκοπούς.

Ο Αλφρεντ Νόμπελ γεννήθηκε το 1833 στη Στοκχόλμη και πέθανε το 1896 σε ηλικία 63 ετών. Είναι ο εφευρέτης της δυναμίτιδας και άλλων ισχυρών εκρηκτικών, με εργοστάσια σε πολλές χώρες, απ' όπου απέκτησε την τεράστια περιουσία, με τις επενδύσεις της οποίας προκύπτουν τα ποσά που μοιράζονται ισομερώς στους βραβευμένους. Υπήρξε επίμονος και απτόητος σ' αυτές του τις ενασχολήσεις, ακόμα κι όταν σ' ένα από τα πειράματά του σκοτώθηκαν ένας αδελφός του και τέσσερις συνεργάτες του.

Εζησε μια άκρως μοναχική ζωή, δεν παντρεύτηκε και ήταν φιλάσθενος. Υπέφερε από ημικρανίες και στηθάγχη. Η τελετή της απονομής των βραβείων γίνεται στις 10 Δεκεμβρίου, ημερομηνία του θανάτου του. *

• Ετσι & Αλλιώς

Μια και ο λόγος παραδίπλα για τα Νόμπελ Λογοτεχνίας, θα παραθέσω, επ' ευκαιρία της συμπλήρωσης τριάντα χρόνων από την απονομή στον Οδυσσέα Ελύτη, μερικά θερμά λόγια από τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, στην τιμητική εκδήλωση που έγινε για τον ποιητή στη Βουλή των Ελλήνων στις 19 Οκτωβρίου 1979: «Αισθάνομαι βαθύτατη χαρά για τη μεγάλη τιμή που έγινε στον Οδυσσέα Ελύτη.

Αξιος Εστί. Ερημίτης στην ιδιωτική του ζωή, δεν ήταν διόλου ως ποιητής ερημίτης, δεν κατέφυγε ποτέ στην έρημο ο ποιητής. Γεύθηκε και μετέδωσε στην ποίησή του όλα τα αρώματα και όλα τα χρώματα της ελληνικής γης, της ελληνικής ψυχής, του ελληνικού ουρανού και του ελληνικού πελάγους. Ολα αυτά, άλλωστε, μαζί απαρτίζουν την ελληνική ψυχή».

***

Και ακόμα: «Είχα προβλέψει τη μεγάλη ποιητική του εξέλιξη. Είχα διαβάσει όσα τότε είχε γράψει. Εδειχναν ότι ήταν έξοχος ποιητής. Στο πρόσωπό του και στο πρόσωπο του άλλου μας ποιητή, που τιμήθηκε προ δεκαέξι ακριβώς ετών με το βραβείο Νόμπελ, τιμώνται γενικότερα κι εκείνοι που δεν ήταν δυνατό να τιμηθούν, γιατί ακόμα δεν είχε ιδρυθεί το βραβείο: ο Σολωμός και ο Κάλβος. Τιμώνται και εκείνοι που θα έπρεπε να είχαν τιμηθεί με το βραβείο Νόμπελ. Τιμώνται ο Παλαμάς, ο Σικελιανός, ο Καβάφης, ο Καζαντζάκης και ο Βάρναλης».

Και κάτι από τον ίδιο τον Ελύτη, από τον λόγο του στην τελετή της απονομής: «Δεν αρκεί να ονειροπολούμε με τους στίχους. Είναι λίγο. Δεν αρκεί να πολιτικολογούμε. Είναι πολύ. Κατά βάθος ο υλικός κόσμος είναι απλώς ένας σωρός από υλικά. Θα εξαρτηθεί από το αν είμαστε καλοί ή κακοί αρχιτέκτονες από το τελικό αποτέλεσμα. Ο Παράδεισος ή η Κόλαση που θα χτίσουμε. Εάν η ποίηση παρέχει μια διαβεβαίωση και δη στους καιρούς τους durfriger είναι ακριβώς αυτή: ότι η μοίρα μας, παρ' όλα αυτά, βρίσκεται στα χέρια μας».

ΣΗΜ. Πολιτισμός: Υπήρχε στην ατζέντα του ντιμπέιτ, αλλά δεν κουβεντιάστηκε. Ετσι κι αλλιώς τον έχουν γραμμένο.

• Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΓΚΙΩΝΗ, Ελευθεροτυπία, Σάββατο 26 Σεπτεμβρίου 2009