Λεξικά για τη χειμαρρώδη ελληνική γλώσσα

• Μαρία Μανδαλά: Συνώνυμα Αντίθετα, εκδόσεις Τεγόπουλος Λεξικά, σ. 752, 19 ευρώ

Ο πλούτος σε συνώνυμα και αντίθετα θεωρείται δείκτης καλής, μέτριας ή άριστης γνώσης της ελληνικής γλώσσας. Πολλοί άνθρωποι επικοινωνούν ή γράφουν χρησιμοποιώντας λίγες εκατοντάδες λέξεων, μετρημένες ίσως στα δάχτυλα του ενός χεριού. Το νόημα που μεταφέρεται έτσι μπορεί να είναι σαφές, δεν δύναται όμως ο ομιλητής, ή ο κειμενογράφος, να καλύψει λεπτές εννοιολογικές και υφολογικές αποχρώσεις, τα «ημιτόνια» δηλαδή που δίνουν το ιδιαίτερο εκείνο «χρώμα» στην ιδιόλεκτο που χρησιμοποιεί ο καθένας από εμάς, και τον χαρακτηρίζει ως επικοινωνιακή μονάδα. Στην εποχή των ηλεκτρονικών υπολογιστών και της πλημμυρίδας πληροφοριών που κατακλύζουν καθημερινά τον εγκέφαλό μας, καθίσταται, περισσότερο από κάθε άλλη εποχή, επιτακτική η ανάγκη να ξεχωρίσουμε από το ομοιογενές πλήθος και την ομοιομορφία, που επιδιώκεται μέσα από τη διαφήμιση των πάσης φύσεως προϊόντων και υπηρεσιών. Η γλώσσα που χρησιμοποιούμε είναι η ταυτότητά μας, εξελίξιμη μεν, αλλά περισσότερο χαρακτηριστική από την ίριδα του ματιού ή από το αποτύπωμα του δείκτη του χεριού μας.

Την ανάγκη του ανθρώπου να πει το ίδιο πράγμα με άλλη, ακριβέστερη λέξη ή να βρει, σε σύντομο χρονικό διάστημα, την αντίθετη μιας έννοιας, έρχεται να καλύψει αυτό το εύχρηστο λεξικό των εκδόσεων «Αρμονία». Με ιδιαίτερη φροντίδα και αγάπη για τη χειμαρρώδη ελληνική λαλιά, η Μαρία Μανδαλά (στη σύνταξη) και η Βασιλική Μανδαλά (στις διορθώσεις) δημιούργησαν άλλον έναν γλωσσικό «θησαυρό», όπου μπορεί να βρει κανείς ότι ένα συνώνυμο του επιθέτου «αρνησίθρησκος» είναι ο «εξωμότης» (σ. 112). Το αντίθετο του «ευσύνοπτος» είναι ο «αναλυτικός», ο «διεξοδικός» (σ. 278). Τα συνώνυμα του «προσήλιος» είναι ο «ευήλιος» και ο «προσηλιακός», ενώ το αντίθετο είναι ο «ανήλιος» (σ. 569). Οσο για το «σίμωμα» έχει για συνώνυμο το «πλησίασμα» (σ. 601). Ο «αεροβάμων» θεωρείται «φαντασιοκόπος» ή «αιθεροβάμων», ενώ δεν είναι σίγουρα «ρεαλιστής» και «προσγειωμένος» (σ. 15).

Οπως αναφέρεται στον πρόλογο, τον οποίο υπογράφει η Μαρία Μανδαλά: «Το κάθε λήμμα του παρόντος λεξικού οργανώθηκε κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να μπορεί ο αναγνώστης να επιλέγει κάθε φορά το σωστό συνώνυμο ή αντίθετο: αριθμούνται οι νοηματικές ενότητες των λημμάτων, δίδονται συνώνυμα και αντίθετα και ακολουθούν παραδείγματα για να αποσαφηνίσουν τη χρήση και να βοηθήσουν τη σωστή επιλογή συνωνύμου ή αντιθέτου. Τα παραδείγματα είναι απλά και κατανοητά, αντλούνται από τη λογοτεχνία, από δόκιμο γραπτό λόγο ή είναι φράσεις που αναγνωρίζει ο χρήστης, γιατί λέγονται από όλους. Είναι γνωστό σε όσους χρησιμοποιούν λεξικά ότι ένα καλό παράδειγμα είναι πολλές φορές προτιμότερο από ένα ερμήνευμα».

Πρόκειται για ένα λεξικό που θα βοηθήσει αποτελεσματικά μαθητές, σπουδαστές, φοιτητές κι επαγγελματίες να διευρύνουν το φάσμα των εκφραστικών τους δυνατοτήτων.

• Μικρό Ερμηνευτικό Λεξικό, εκδόσεις Τεγόπουλος Λεξικά, σ. 648, 17 ευρώ

Με περισσότερα από 10.000 λήμματα, το Μικρό Ερμηνευτικό Λεξικό, «σχεδιάστηκε», σύμφωνα με τον πρόλογο, «έτσι ώστε να χωράει στην τσάντα του μαθητή, στην τσέπη, να είναι πάνω στο γραφείο, όχι μόνο για να λύνει απορίες για τη γραφή και τη σημασία των λέξεων, αλλά και για να προσφέρει κάθε στιγμή ένα ταξίδι στον κόσμο των λέξεων». Κι αυτός ο κόσμος είναι πάντα μαγικός για τον γνώστη της ελληνικής γλώσσας, αφού υπάρχει κάτι καινούριο κάθε ημέρα που μπορεί να ανακαλύψει, από τα σμαράγδια και τα διαμάντια του κρυμμένου θησαυρού της γλώσσας μας, μιας από τις αρχαιότερες και πλουσιότερες του πλανήτη μας.

Αν ακούτε κάποιες φορές τους ψυχολόγους να χαρακτηρίζουν κάποιες κινήσεις των μαθητών «αταβιστικές», δεν έχετε παρά να πάτε στο λήμμα «αταβισμός» (σελ. 86) και να θυμηθείτε ότι πρόκειται για «το βιολογικό φαινόμενο της κληρονομήσεως ιδιοτήτων από πρόγονο που απέχει δύο ή περισσότερες γενεές». Κι αν ακούσετε από κάποια γιαγιά σε ένα χωριό ή διαβάσετε σε ένα πεζογράφημα τη λέξη «πιλάλα» και δεν γνωρίζετε τη σημασία της (ή δεν είστε βέβαιοι), αρκεί να ανοίξετε το λεξικό στη σελ. 442 και θα μάθετε παρευθύς ότι πρόκειται για «γοργό τρέξιμο, τρεχάλα», και ως επίρρημα σημαίνει «τροχάδην, πολύ γρήγορα», π.χ. «θα φύγεις πιλάλα». Τώρα, εάν στο μάθημα της Φυτολογίας μάθατε κάποτε για κάποιο φυτό που είναι «μη μου άπτου» και δεν θυμάστε το επιστημονικό όνομά του, μην ανησυχείτε καθόλου! Στη σελ. 339 του μικρού αυτού ερμηνευτικού λεξικού θα ανακαλύψετε τη «μιμόζα την αισχυντηλή». Οσο για το τι ακριβώς σημαίνει η λέξη «φάσμα», μια ματιά στη σελ. 602 θα μας θυμίσει ότι είναι το φαινόμενο, το όραμα. Στη Φυσική πρόκειται για τη σειρά των χρωμάτων στα οποία αναλύεται το ηλιακό φως περνώντας από κρυσταλλικό πρίσμα. Και μεταφορικά, η λέξη χρησιμοποιείται σε φράσεις, όπως «το φάσμα του πολέμου» ή «το φάσμα της πείνας», ως απειλή ή κίνδυνος.

Τα ερμηνεύματα είναι σε γλώσσα απλή, δίνονται παραδείγματα που αποσαφηνίζουν τις έννοιες, και τα συνώνυμα και τα αντίθετα πλουτίζουν το λεξιλόγιο του χρήστη αυτού του μικροκαμωμένου λεξικού.

Αν συνυπολογίσουμε και τις παραγόμενες λέξεις που παρατίθενται στο τέλος του λήμματος, το λημματολόγιο υπερβαίνει κατά πολύ τον αριθμό 10.000.

• Από τον Κωνσταντίνο Μπούρα, Ελευθεροτυπία, Βιβλιοθήκη, Παρασκευή 18 Σεπτεμβρίου 2009