Ελφρίντε Γέλινεκ «Το ένα πόδι μου γλιστρά πάντοτε στην άβυσσο»

• Γράφει ο Μανώλης Πιμπλής, Σάββατο, 12 Σεπτεμβρίου 2009

ΤΙΣ ΔΥΝΑΜΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΥΣΤΡΙΑΚΟ ΦΑΣΙΣΜΟ, ΤΗ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΒΙΑ, ΤΗΝ ΚΑΤΑΠΙΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΔΙΚΗΣ ΤΗΣ, ΔΥΣΚΟΛΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ, ΞΕΤΥΛΙΓΕΙ Η ΝΟΜΠΕΛΙΣΤΡΙΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΕΛΦΡΙΝΤΕ ΓΕΛΙΝΕΚ ΣΕ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ- ΠΟΤΑΜΟ 120 ΣΕΛΙΔΩΝ

«Jelinek», στα τσέχικα σημαίνει ελαφάκι. Βέβαια η Ελφρίντε Γέλινεκ είναι βέρα Βιεννέζα, αν και, όπως λέει, «στην ανατολική πλευρά της Αυστρίας όλοι προερχόμαστε από ένα μείγμα διαφορετικών εθνοτήτων και θρησκειών, από μια ανάμειξη που οφείλεται στις μεταναστεύσεις». Η οικογένειά της είναι μείγμα εβραϊκό, βαλκανικό και τσέχικο. «Όπως έχει πει ο συγγραφέας Ρeter Τurrini, στους Αυστριακούς θα άρεσε πολύ να είναι γερμανικοί ποιμενικοί σκύλοι, αλλά δεν είναι παρά μόνο μπάσταρδα σκυλάκια για κυρίες...».

Το Νόμπελ Λογοτεχνίας που πήρε το 2004 αιφνιδίασε πολλούς. Ιδίως όσους τη θεωρούσαν απλώς μια δυναμική φεμινίστρια ή πολιτική ακτιβίστρια. Η εκτενής συνέντευξή της στην Κριστίν Λεσέρ, μία σειρά ραδιοφωνικών εκπομπών το 2005 στον σταθμό France Culture που έγινε βιβλίο 120 σελίδων και μεταφράστηκε μόλις στα ελληνικά, είναι απολύτως διαφωτιστική για το έργο, τις επιρροές και την προσωπικότητα της Αυστριακής συγγραφέως. Παίζει λ.χ. στα δάχτυλα τη γερμανόφωνη λογοτεχνία, κάνει καίριες παρατηρήσεις για συγγραφείς και διανοούμενους όπως ο Φραντς Κάφκα ή ο Λούντβιχ Βιτγκενστάιν. Και είναι σχεδόν συγκλονιστική όταν αναλύει το θέμα της γυναικείας γραφής, της θέσης της γυναίκας στη λογοτεχνία, της βίας στις σχέσεις ανδρών- γυναικών. Δεν διστάζει να μιλήσει ούτε για τα δικά της οικογενειακά μυστικά.

• Μυστικά

Ο πατέρας χημικός, η μητέρα οικονομολόγος, και οι δύο όμως με καλλιτεχνικές τάσεις. Και οι δύο εκδήλωσαν ψυχασθένεια, ενώ η ίδια η Ελφρίντε εκδήλωσε από νωρίς αγοραφοβικές τάσεις. «Ενδέχεται μέσω της γραφής μου να αγγίζω ακριβώς αυτή την τρέλα: μόλις και μετά βίας κατορθώνω να κρατηθώ στις παρυφές, το ένα πόδι μου πάντοτε γλιστρά στην άβυσσο», λέει.

Η μητέρα της, φανατική καθολική αλλά από εβραϊκή οικογένεια που είχε προσηλυτιστεί στον καθολικισμό για να επιβιώσει, της είχε γεμίσει το πρόγραμμα για να την επιτηρεί καλύτερα- για «οργουελιανό σύστημα επιτήρησης» μιλάει η Γέλινεκ που είχε υποχρεωθεί, μεταξύ των άλλων, να μάθει πέντε μουσικά όργανα! Από την ένταση, η κατοπινή συγγραφέας γύριζε γύρω γύρω το δωμάτιο και χτυπούσε κυριολεκτικά το κεφάλι της στους τοίχους, κάτι που ανάγκασε τη μητέρα της να την πάει σε γνωστό παιδοψυχίατρο. Μαζί της όμως απέκτησε σχέση εξάρτησης. «Δεν μπόρεσα ποτέ να συμφωνήσω στο παραμικρό με τη μητέρα μου και αυτό συνεχίστηκε μέχρι τον θάνατό της. Αυτό βεβαίως δεν με εμπόδισε να μείνω καρφωμένη πάνω της, σαν τη μύγα που είναι κολλημένη στον τοίχο. (...) Ούτως ή άλλως, φρονώ ότι οι καλλιτέχνες είναι άνθρωποι των οποίων η παιδική ηλικία παρατείνεται παθολογικά, ότι μπορείς να διατηρείς το καθεστώς του καλλιτέχνη μόνο αν εξακολουθείς να είσαι η θυγατέρα της μητέρας σου εφ΄ όρου ζωής».

• Αυστροφασισμός

Ως προς την πολιτική στράτευσή της, λέει ότι στην Αυστρία οι καλλιτέχνες αναγκάστηκαν να κάνουν τη- βρώμικη- δουλειά που θα έπρεπε να κάνουν οι δημοσιογράφοι. Χρησιμοποιεί τον όρο «αυστροφασισμό» για ένα σύστημα «κληρικιστικού»- καθολικού- φασισμού «που κυριάρχησε την περίοδο του Μεσοπολέμου και κυριαρχεί εκ νέου. Σύστημα αυταρχικό, εχθρικό προς τον συνδικαλισμό, που είναι υπό μία έννοια πιο κοντά στον Μουσολίνι παρά στους ναζί. (...) Μάλιστα θα μπορούσε να πει κανείς, όχι ειρωνικά, ότι για τους Αυστριακούς οι ίδιοι οι ναζί ήταν ακόμη υπερβολικά μοντέρνοι». Η Γέλινεκ λέει ότι αντίθετα από τη Γερμανία, όπου μεταπολεμικά ο Τύπος είχε κατανοήσει πως αποστολή του ήταν ο εκδημοκρατισμός, στην Αυστρία κυριάρχησε «ένα είδος μονοκαλλιέργειας του Τύπου», γι΄ αυτό και χρειάστηκε πολύς χρόνος για να εμφανιστεί ένας πολιτικός αναστοχασμός για το παρελθόν, «παρελθόν στο οποίο αυτή η χώρα συμμετείχε σημαντικά και υπέρμετρα».

Το παράδοξο είναι ότι η Γέλινεκ γράφτηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα, όταν πια η Άνοιξη της Πράγας είχε συντριβεί. «Θέλαμε να ενωθούμε με την εργατική τάξη μέσα από μια χειρονομία ταπείνωσης», εξηγεί. «Από την πλευρά μου, ποτέ δεν πίστεψα στην ικανότητα της εργατικής τάξης να αλλάξει την Ιστορία. Καθετί που παρατηρούσα μου έδειχνε το αντίθετο. Ήθελα όμως να υποταχτώ σε αυτή την άσκηση ταπείνωσης». Σήμερα πάντως, παρότι έχει αποχωρήσει- το 1991 - από το Κόμμα, λέει: «Τίποτα δεν έχει χαθεί από τον αντικαπιταλισμό μου, από το μίσος μου για την καταστροφή και την κοινωνική αδικία που γεννήθηκαν από αυτό το σύστημα». Και αυτό, μολονότι δεν έχει αυταπάτες ούτε για τον ρόλο που μπορεί να παίξει η τέχνη: «Άλλαξα άποψη νωρίς. Και η ιστορία των τελευταίων δύο δεκαετιών με δικαιώνει πλήρως. Προπάντων σήμερα που το καπιταλιστικό σύστημα είναι ο απόλυτος νικητής, όπου δείχνει με μιαν απίστευτη δύναμη αυτό που μπορεί να κάνει. Η δύναμη της γοητείας του καπιταλισμού είναι αδιάλειπτη και ισχυρότατη. Αυτές οι ευτελείς μάχες είχαν χαθεί εκ των προτέρων».

Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν συνεχίζει να αγωνίζεται μέσα από την τέχνη της, επινοώντας μια δική της αισθητική γι΄ αυτό τον σκοπό. «Στο θεατρικό μου έργο O αποχαιρετισμός και στο άλλο που έχει τίτλο Βambiland και αναφέρεται στον πόλεμο του Ιράκ, έχω στηριχτεί στους Πέρσες και στην Ορέστεια. Η μέθοδός μου συνίσταται στο να ανεβάσω σε ένα ορισμένο ύψος ό,τι πιο ποταπό και βλακώδες υπάρχει: επί παραδείγματι, υψώνω τους λόγους του Χάιντερ (σ.σ. του πολιτικού που έβαλε για πρώτη φορά μετά τον πόλεμο την ακροδεξιά σε ευρωπαϊκό κυβερνητικό σχήμα, και ο οποίος σκοτώθηκε το 2008) στο επίπεδο της Ορέστειας. Μόνο σε ένα τέτοιο πολιτισμικό επίπεδο αποκαλύπτεται το όνειδος».

«Διερωτώμαι γιατί στα γυναικεία κείμενα δεν αναβλύζει πιο πολύ αίμα»

Η πολιτισμική περιφρόνηση με την οποία αντιμετωπίζεται η γυναίκα είναι ένα κομβικό σημείο στον προβληματισμό της Ελφρίντε Γέλινεκ που εξηγεί: «Ιδιαίτερα η καλλιτεχνική εργασία των γυναικών υπόκειται σε ιδιαζόντως ανδρικά αξιολογικά κριτήρια. Και αυτό είναι μια μορφή βίας, ένας τρόπος εξευτελισμού. Δεν υπάρχει κανένα αισθητικό κριτήριο για την καλλιτεχνική αξιολόγηση που μπορεί να εκφέρεται από γυναίκες. Σπανίζουν οι γυναίκες που κατορθώνουν να χαράξουν το όνομά τους στον ψυχρό κόσμο των ανδρικών αριστουργημάτων. Κοιτάξτε την Ίνγκεμποργκ Μπάχμαν που κάηκε μέσα στη νάιλον νυχτικιά της! Κοιτάξτε τη Σύλβια Πλαθ με το κεφάλι χωμένο στον φούρνο φωταερίου! Κοιτάξτε το τέλος αυτών των γυναικών. Έχω επίσης κατά νου τη θλιβερή ζωή της Μαρί Λουίζ Φλάισερ, που ως συγγραφέα τη θεωρώ πολύ ανώτερη από τον Μπρεχτ. Ο Μπρεχτ, αφού είδε το θεατρικό της έργο στο Βερολίνο, την ξετίναξε και τότε αυτή επέστρεψε στη βαυαρική επαρχία της, για να ζήσει μιαν άθλια ζωή πουλώντας πούρα στο μαγαζί του άνδρα της. Στη γερμανόφωνη λογοτεχνία μπορεί να απαριθμήσει κανείς τέσσερις έως πέντε γυναίκες που κατόρθωσαν να επιβληθούν, έναντι πενήντα ανδρών. Και όλες έχουν πεθάνει! Η κοινωνία ουσιαστικά δεν έχει αλλάξει. Ίσως σε κάποια μικροπράγματα, αλλά δομικά δεν έχει αλλάξει τίποτε. (...) Διερωτώμαι πάντοτε γιατί στα κείμενα των γυναικών δεν αναβλύζει περισσότερο αίμα».

Η Γέλινεκ δεν διστάζει μάλιστα να μιλήσει για μεταφορά της ναζιστικής βίας στο επίπεδο της οικογένειας: «Μια τέτοια βαναυσότητα δεν μπορεί να εμφανιστεί από το πουθενά και πάλι να εξαφανιστεί μέσα στο μηδέν! Το γεγονός ότι νικήθηκαν οι ναζί δεν σημαίνει ότι έγινε μονομιάς η κάθαρση όλου του κόσμου από τον ναζισμό. Αυτή τη βαναυσότητα την βρίσκουμε εκ νέου στο επίπεδο του ζεύγους, στη βία του άνδρα εναντίον της γυναίκας και μέσα στην οικογένεια, όπου η ίδια η γυναίκα στρέφεται εναντίον εκείνου που είναι πιο αδύνατος από αυτήν, εν προκειμένω των παιδιών της. Στα μυθιστορήματά μου Λαγνεία και Απληστία, προσπάθησα να περιγράψω τους συσχετισμούς δυνάμεων που ενεργοποιούνται στη σεξουαλικότητα, πεδίο που θεωρείται λανθασμένα ως το πιο ιδιωτικό. Προσπάθησα να δείξω ότι αυτές οι σχέσεις είναι εγελιανές, ότι δεν μπορούν παρά να καταλήξουν στη σχέση κυρίου και δούλου ή κυρίου και υπηρέτριας».

Πίσω από το χιούμορ εμφανίζεται πάντοτε η φρίκη. Πιστεύω ότι η αίσθηση του χιούμορ δεν έχει δοθεί σε όλο τον κόσμο. Προπάντων στους Γερμανούς που αποδεκάτισαν την εβραϊκή κουλτούρα. Δεν μπορείς πλέον να κάνεις τον παραμικρό χιουμοριστικό υπαινιγμό γιατί απλούστατα δεν τον καταλαβαίνουν