Το σκάκι γοήτευσε πολλούς συγγραφείς

• Από τη Χρύσα Σπυροπούλου

• Ελευθεροτυπία, Βιβλιοθήκη, Παρασκευή 25 Σεπτεμβρίου 2009

• Στέφαν Τσβάιχ, Σκακιστική νουβέλα, μτφρ.: Μαρία Αγγελίδου, εκδόσεις Αγρα, σ.127, 11 ευρώ

Ο Στέφαν Τσβάιχ (Αυστρία, 1881-Βραζιλία, 1942), ο σημαντικός αυστριακός συγγραφέας, ασχολήθηκε με διάφορα λογοτεχνικά είδη, όπως ποίηση, θέατρο, μεταφράσεις, μυθιστορηματικές βιογραφίες και λογοτεχνικές κριτικές. Εγινε, όμως, ευρέως γνωστός από τις νουβέλες του: Αμόκ, Είκοσι τέσσερις ώρες από τη ζωή μιας γυναίκας, Σκακιστική νουβέλα, Η σύγχυση των συναισθημάτων.

Ο Τσβάιχ χρησιμοποιεί λεπτές, ψυχολογικού τύπου περιγραφές, ενώ η γραφή του είναι κομψή και διεισδυτική. Οι ήρωές του κινούνται σε ακραίες καταστάσεις, καθώς αμφιταλαντεύονται ανάμεσα στον κόσμο της φαντασίας και της πραγματικότητας. Πρόκειται για διχασμένες προσωπικότητες, οι οποίες μετεωρίζονται ανάμεσα στο υγιές και το νοσηρό. Αλλωστε, το ενδιαφέρον του για την ψυχανάλυση και τις θεωρίες του Φρόυντ επηρέασε τις νουβέλες, τα δοκίμια και τις βιογραφίες του. Με ευαισθησία και διεισδυτικότητα ανέλυσε και παρουσίασε τις προσωπικότητες του Ντίκενς, του Μπαλζάκ και του Ντοστογιέφσκι.

Το σκάκι γοήτευσε πολλούς συγγραφείς, αλλά και άλλους καλλιτέχνες - ζωγράφους, σκηνοθέτες κινηματογράφου, όπως τον Λούις Κάρολ , που αποτυπώνει τον θαυμασμό του στο έργο του Μέσα από τον καθρέφτη, τον Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ στα μυθιστορήματα Η άμυνα και Η αληθινή ζωή του Σεμπάστιαν Νάιτ, τον Σάμουελ Μπέκετ στο Τέλος του παιχνιδιού, τον ζωγράφο Μαρσέλ Ντισάμπ, καθώς και τον Ιγκμαρ Μπέργκμαν στη γνωστή ταινία Η έβδομη σφραγίδα, με την παρτίδα σκακιού που παίζει ο Ιππότης με τον Θάνατο. Οι εγκεφαλικές απολαύσεις που προσφέρει το σκάκι, μπροστά στην προοπτική της νίκης ή της ήττας, γίνονται ο καθρέφτης ιδεών και επιλογών των συγγραφέων.

Τα κύρια πρόσωπα της Σκακιστικής νουβέλας είναι τρία: ο βιεννέζος αφηγητής, ο σερβικής καταγωγής πρωταθλητής στο σκάκι Τσέντοβιτς και ο βιεννέζος δικηγόρος δρ Μπ. Στην αρχή, ο αφηγητής αναφέρεται στη συνάντησή του με τον Τσέντοβιτς στο πλοίο που τους πήγαινε από τη Νέα Υόρκη στο Μπουένος Αιρες. Διακριτικά παρακολουθεί τον ιδιόρρυθμο πρωταθλητή του σκακιού και ζητεί πληροφορίες γι' αυτόν από έναν φίλο του, που γνώριζε πολλά στοιχεία για τον βίο και την πολιτεία του. Μαθαίνει, λοιπόν, ότι ο ιδιόρρυθμος παίκτης προκαλούσε ειρωνικά σχόλια στους αντιπάλους του, μιας και δεν μπορούσε να γράψει χωρίς να κάνει ορθογραφικά λάθη, ακόμα και στη μητρική του γλώσσα. Μάλιστα, κάποιος συμπαίκτης του υποστήριζε ότι η αμορφωσιά του ήταν πλήρης και ολοκληρωτική σε όλους τους τομείς. Η έλλειψη φαντασίας και κοινωνικής άνεσης δεν του στέρησαν την ικανότητα να χειρίζεται με δεξιοτεχνία και ψυχρή λογική τις κινήσεις στο παιχνίδι που του πρόσφερε ικανοποίηση, δόξα και χρήμα. Ζει σ' ένα απομονωμένο χωριό της Σερβίας και ως μόνη του διέξοδο από την πλήξη του στενού περιβάλλοντος βρίσκει το σκάκι που παρακολουθεί να παίζει ο εφημέριος, ο προστάτης του μετά τον θάνατο του βαρκάρη πατέρα του.

Αντιθέτως, ο δρ Μπ. είναι γόνος αριστοκρατικής οικογένειας στη Βιέννη, η οποία διατηρούσε επαγγελματικές και κοινωνικές σχέσεις με τον βασιλικό οίκο της Αυστρίας. Οι γερμανοί εθνικοσοσιαλιστές , όταν εισβάλουν στην Αυστρία, τον συλλαμβάνουν και τον περιορίζουν σ' ένα μικρό δωμάτιο ξενοδοχείου, το οποίο ήταν γυμνό από έπιπλα. Η απομόνωσή του εκεί τον οδηγεί στα όριά του και αρχίζει να νιώθει ότι βρέθηκε ξαφνικά στο απόλυτο Μηδέν, στο απόλυτο Τίποτε. Η μοναξιά, η απουσία, έστω ελάχιστων, ενδιαφερόντων, ρίχνουν τον ήρωα στο κενό, «έξω από τον Χώρο και τον Χρόνο», στην τρέλα. Η σιωπή, που διακόπτεται μόνο όταν πηγαίνει στο ανακριτικό γραφείο, είναι ολέθρια. Οι σκέψεις του, οι νοσηρές εμμονές και οι φαντασιώσεις του επιτείνουν ακόμα πιο πολύ τη μοναξιά του και δοκιμάζουν τις ψυχικές και πνευματικές αντοχές του. Μέσα σ' αυτό το κενό, ένα βιβλίο, ένας οδηγός της τέχνης στο σκάκι, γίνεται η σωτηρία του. Το μελετά και ασκεί το μυαλό του, αλλά επίσης δημιουργεί έναν φανταστικό αντίπαλο: παίζει με τον άλλο του εαυτό. Πλήρης σύγχυση και διχασμός της προσωπικότητας, που του προκαλούν νευρική κρίση, και εντέλει τον φέρνουν κοντά στην απελευθέρωσή του.

Πιθανόν ο Τσβάιχ στο πρόσωπο του δρος Μπ. να αναπαριστά τη δική του απομόνωση στη Βραζιλία καθώς και τη βαθιά του απογοήτευση εξαιτίας της επικράτησης του ναζισμού στην Ευρώπη. Εξάλλου η απόγνωση που ένιωθε επειδή ήταν αναγκασμένος να βρίσκεται μακριά από την πατρίδα του, τον ώθησε να δώσει τέλος στη ζωή του, μαζί με τη δεύτερη γυναίκα του.