Η φιλοσοφία Θεόφιλου Καΐρη

• Εκδόθηκαν από την Καΐρεια Βιβλιοθήκη, σε επιμέλεια Ν. Σινιόσογλου, δύο έργα του
• Θεόφιλος Καΐρης: «Γνωστική - Στοιχεία Φιλοσοφίας», Εισαγωγή και επιμέλεια: Νικήτας Σινιόσογλου, Καΐρειος Βιβλιοθήκη, Εκδόσεις Ευρασία, Ανδρος 2008.

Της Ρωξανης Δ. Αργυροπουλου*, Tετάρτη, 15 Aπριλίου 2009

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ. Η καινούργια αυτή πρωτοβουλία της Καϊρείου Βιβλιοθήκης προάγει σημαντικά την έρευνα γύρω από τον Θεόφιλο Καΐρη και το έργο του. Προστίθεται στην έκδοση της «Αλληλογραφίας» του Ανδριώτη φιλοσόφου που με φροντίδα και αφοσίωση επιμελήθηκε ο αείμνηστος Δ. Ι. Πολέμης καθώς και στα μελετήματά του, δημοσιευμένα στο «Πέταλον», περιοδικό της Βιβλιοθήκης.

Η «Γνωστική ή των του ανθρώπου γνώσεων σύντομος έκθεσις» (1849) και τα «Στοιχεία Φιλοσοφίας ή των περί τα όντα γενικώτερον θεωρούμενα τα στοιχειωδέστερα. Εισαγωγή» (1852) αποτελούν τα βασικά εγχειρίδια για τη διδασκαλία της φιλοσοφίας που συνέγραψε ο Θεόφιλος Καΐρης (Ανδρος 1784-Σύρος 1853). Η «Γνωστική» καθώς και τα «Στοιχεία Φιλοσοφίας» κυκλοφόρησαν κατά τα τελευταία χρόνια του διωγμού του που ήδη είχε ξεσπάσει από το 1839. Οι εκδόσεις αυτές τυπώθηκαν με την επιστασία του Κωνσταντινουπολίτη Σπυρίδωνα Γλαυκωπίδη, μαθητή του και συγκατηγορούμενου στην πολύκροτη δίκη. Αποτελούν αντίδραση του καϊρικού κύκλου, ώστε το ευρύτερο κοινό να μπορέσει να αντιληφθεί πόσο αβάσιμες υπήρξαν οι κατηγορίες κατά του δασκάλου τους ως υλιστή και αιρετικού.

Πρώτες επιρροές

Στα μαθητικά του χρόνια ο Καΐρης γνώρισε στις Κυδωνίες και στη Χίο τις πρωτοποριακές ιδέες στον τομέα της φιλοσοφίας και των θετικών επιστημών που επέφερε το καινούργιο ριζοσπαστικό πνεύμα. Αργότερα, αφού είχε χειροτονηθεί διάκονος, ολοκληρώνει τις σπουδές του στην Πίζα και στο Παρίσι. Στη δυτική Ευρώπη συναντά μια μεταβατική περίοδο στη φιλοσοφία με δύο ρεύματα αντίθετα, τη διανόηση των Γάλλων ιδεολόγων αφενός, που προσπαθούν να μείνουν πιστοί στον ορθολογισμό και αφετέρου τη δημιουργία του γερμανικού ιδεαλισμού από τον οποίο ο Καΐρης θα συγκρατήσει τις θεωρίες του Schelling. Οι δύο αυτές κατευθύνσεις διέπουν το φιλοσοφικό του έργο με αμείωτη πάντοτε παρουσία της θρησκευτικότητάς του. Ο Καΐρης, όπως και ο δάσκαλός του στις Κυδωνίες, Βενιαμίν Λέσβιος, δεν ασχολήθηκε αποκλειστικά με τη Φιλοσοφία, δίδαξε επίσης Αριθμητική, Γεωμετρία, Αστρονομία, Φυσική και Μηχανική.

Τα δύο φιλοσοφικά έργα, που εδώ επανεκδίδονται, συντάχθηκαν με σαφήνεια και συστηματική προσέγγιση των φιλοσοφικών ζητημάτων σε μια προοπτική, η οποία οδηγεί τον αναγνώστη μέσα από τη φιλοσοφία στη θεωρία της θεοσέβειας. Η «Γνωστική» αποτελεί μια γνωσιολογία που κινείται προς δύο αλληλοσυμπληρούμενες κατευθύνσεις που καθορίζονται από τη σχέση υποκειμένου - αντικειμένου. Οι γνώσεις του ανθρώπου για τον Καΐρη διαιρούνται σε δύο είδη: εκείνες αφενός που αναφέρονται στους γνωστικούς μηχανισμούς της νόησης και, αφετέρου, προσδιορίζονται από το εκάστοτε αντικείμενο της γνώσης, που μπορεί να είναι ιστορικό, τεχνολογικό, βιομηχανικό, καλλιτεχνικό, επιστημονικό, φιλοσοφικό, θεολογικό, όπου περιλαμβάνεται και η Αποκάλυψη. Ο Καΐρης καταλήγει ότι οι γνωσιολογικές αυτές δυνατότητες του ανθρώπου φανερώνουν την υπεροχή του ως προς τα άλλα κτίσματα του Θεού, πράγμα που τον καθιστά υπόχρεο να αναπτύξει τη θεοσεβική του δύναμη, η οποία τον χαρακτηρίζει ως άνθρωπο. Θεωρεί τον Θεό πρώτη αιτία των ανθρωπίνων γνώσεων, δεύτερη την ψυχή και τρίτη τις έμφυτες ανάγκες του ανθρώπου, που τον οδηγούν στην τάση του για τη θεοσέβεια.

Ενώ η «Γνωστική» μας εισάγει σε μιαν ολοκληρωμένη γνωσιολογική θεωρία του Καΐρη, τα «Στοιχεία Φιλοσοφίας», αν και είναι ευρύτερα στην έκτασή τους, αποτελούν μια εισαγωγή στη φιλοσοφία και την ιστορική της διαδρομή από τις φιλοσοφικές σχολές της αρχαιότητας έως την εποχή του νεοελληνικού Διαφωτισμού. Σε ένα δεύτερο τμήμα του βιβλίου αναπτύσσεται μια ψυχολογία, στην οποία περιλαμβάνεται ένα τμήμα σχετικά με τις γνωστικές δυνάμεις της ψυχής. Στο έκτο και τελευταίο κεφάλαιο των «Στοιχείων Φιλοσοφίας» έχουμε τη θεωρία του θεοσεβικού που ακολουθεί λογικά το προηγούμενο κεφάλαιο το «επ’ άπειρον τατικόν ή απειροτατικόν». Ο Καΐρης δεν δογματίζει και δεν είναι αισθησιοκράτης ή υλιστής, ούτε ιδεαλιστής ή σκεπτικιστής, μάλιστα δηλώνει: «Εισί δε οι, τα συστήματα ταύτα παραλιπόντες και το γινώσκον και τα γινωσκόμενα και το υπέρ αμφότερα ταύτα απειροτέλειον Ον, τον Θεόν δηλαδή, τον κόσμον και τον άνθρωπον, ή ως άλλοι λέγουσι, το Εγώ και το Ουκεγώ και το απείρως τούτων υπερκείμενον υπέρτατον Ον, μετά λόγου διερευνώντες, την αληθή του φιλοσοφείν μέθοδον ασφαλώς προάγειν σπουδάζουσι». Ο διωγμός του εξέφραζε δυνάμεις που υπερίσχυαν στο πολιτικό προσκήνιο του νεοσύστατου νεοελληνικού κράτους το οποίο άρχιζε να διαμορφώνει την ιδεολογία του και την πολιτιστική του ταυτότητα.

Διδάσκαλος του Γένους

Ο Ανδριώτης λόγιος υπήρξε ένας Διδάσκαλος του Γένους, ένας αγωνιστής του Εικοσιένα, όπως γράφει ο Σπ. Τρικούπης επρόκειτο για έναν «πατριώτην ενθουσιώντα, χρηστοήθους διαγωγής, ακόμπαστον σοφόν, αφιλοκερδέστατον και υπέρ των άλλων μάλλον ή υπέρ εαυτού φροντίζοντα».

Ολοκληρωμένη αντίληψη της καϊρικής σκέψης μας προσφέρει στην εκτενή εισαγωγική του μελέτη, ο επιμελητής της έκδοσης Νικήτας Σινιόσογλου, δρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου του Cambridge, εξετάζοντας συστηματικά τις πηγές της τόσο από τον αρχαιότητα (Πυθαγόρας, Πλάτων, νεοπλατωνισμός) όσο και από τον δέκατο ένατο αιώνα (Victor Cousin, Saint-Simon, Auguste Comte, ντεϊστικός αντικληρικαλισμός, κινήσεις για την οικουμενική θρησκεία), αναλύεται επίσης το θεολογικό και πολιτικό υπόβαθρο του καϊρικού διωγμού, ο οποίος ερμηνεύεται ως επιφαινόμενο ενός βαθύτερου φιλοσοφικού διχασμού ανάμεσα στα ελληνικά και χριστιανικά στοιχεία της διαμορφούμενης νεοελληνικής ταυτότητας. Την προσεγμένη αυτήν έκδοση συμπληρώνουν τρία παραρτήματα, μια περίληψη στα αγγλικά, δύο ευρετήρια ξενόγλωσσων ονομάτων και καϊρικών όρων που συμβάλλουν στην καλύτερη κατανόηση του έργου του Θεόφιλου Καΐρη.

* Η κ. Ρωξάνη Δ. Αργυροπούλου είναι ομότιμη διευθύντρια Ερευνών στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών.