- Είναι ένας ζωντανός θρύλος για τους περισσότερους συμπατριώτες της: μυθιστοριογράφος, βραβευμένη με το Νόμπελ λογοτεχνίας, αγωνίστρια κατά του απαρτχάιντ, συναγωνίστρια και φίλη του Νέλσον Μαντέλα. Στα 86 της χρόνια, ισχυρίζεται πως έχει τα ίδια ερωτήματα και τις ίδιες αγωνίες που είχε και στην εφηβεία της, την ίδια διάθεση να αμφισβητήσει τον κόσμο
Από τον Μιχάλη Σκαφίδα, ΓΥΝΑΙΚΑ / Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
  |
H Ναντίν Γκόρντιμερ δεν έμαθε να χορεύει ποτέ. Οταν μεγάλωνε στο Γιοχάνεσμπουργκ, πριν από πολλά χρόνια, ήθελε να γίνει μπαλαρίνα αλλά ένα πρόβλημα υγείας την ανάγκασε να διαγράψει τα όνειρά της για το μπαλέτο. Ως μοναχοπαίδι, όμως, βρήκε παρηγοριά στο διάβασμα και αργότερα στο γράψιμο. Στο αποκορύφωμα του απαρτχάιντ, στη Νότιο Αφρική, απέκτησε τη δική της συγγραφική φωνή καθώς έβλεπε πως η πλειονότητα των κατοίκων της χώρας της βρισκόταν κάτω από ένα καθεστώς στυγνής καταπίεσης και αδικίας.
Ανάμεσα στον μύθο και την ιστορία, τα έργα της ξεγύμνωσαν τη συλλογική ενοχή των συμπατριωτών της και αποκατέστησαν τη μνήμη μιας δύσκολης εποχής. «Η κόρη του Μπέργκερ», «Οι άνθρωποι του Τζουλάι», «Η ιστορία του γιου μου» και «Κανείς να με συνοδεύει», είναι μερικά μόνον από τα πολυδιαβασμένα μυθιστορήματά της, που την καθιέρωσαν ως μια από τις σημαντικότερες λογοτεχνικές παρουσίες της μεταπολεμικής περιόδου και της χάρισαν, το 1991, το Νόμπελ λογοτεχνίας.
Η καθημερινότητα ενός άγριου αιώνα είχε ήδη καταγραφεί στο επικό έργο της Γκόρντιμερ. Κρίση, έρωτας, υποταγή, μίσος, στέρηση, απωθημένα: ένας κόσμος εγκλωβισμένος, σε μια χώρα χωρίς προοπτική. Ωσπου ο Νέλσον Μαντέλα βγήκε επιτέλους από τη φυλακή και το καθεστώς του απαρτχάιντ κατέρρευσε. Ηταν η μέρα που σύσσωμη η πατρίδα του Νέλσον και της Ναντίν ορκίστηκε «Αμνηστία αλλά όχι αμνησία».
Την πρώτη φορά που τη συνάντησα στο σπίτι της, στο Γιοχάνεσμπουργκ, τον Ιανουάριο του 1992, η Γκόρντιμερ είχε ήδη στα χέρια της το Νόμπελ. Σε αντίθεση με τις τραγικές ιστορίες της, τη βρήκα, εκτός από γοητευτική, εξαιρετικά ευχάριστη, γελαστή και αισιόδοξη. Τότε, δύο ήταν οι λόγοι που την έκαναν να χαίρεται: η επερχόμενη εκλογή του ήρωά της, του Μαντέλα, στο αξίωμα του προέδρου της χώρας της και, βεβαίως, το λογοτεχνικό βραβείο.
Η χαρά δεν ήταν μόνον των Νοτιοαφρικανών εκείνη τη χρονιά. Ο κόσμος, από το Ανατολικό Βερολίνο ως το ακρωτήρι της Καλής Ελπίδας, ξαφνικά άλλαζε τόσο απότομα, που ακόμα και οι απαισιόδοξοι τραγουδούσαν. Παρότι είκοσι χρόνια αργότερα αυτό το τραγούδι κοντεύει να ξεχαστεί, η Γκόρντιμερ διατηρεί την αισιοδοξία και την ενέργεια της γυναίκας που δεν απογοητεύεται, απλώς μαθαίνει από τα καπρίτσια της ιστορίας. Στα 86 της στέκεται στο λογοτεχνικό προσκήνιο με την ίδια οξυδέρκεια και χάρη που είχε στη νεότητά της. Εξακολουθεί να είναι λεπτή και κοκέτα, όπως τότε που την πρωτογνώρισα. Ακούω την ίδια μελωδική φωνή να μου εξιστορεί μοναδικές ιστορίες. Οι αυθόρμητες απαντήσεις της κυλούν από το στόμα της τόσο τέλεια διατυπωμένες -μπορείς να «ακούσεις» κόμματα και τελείες-, που αισθάνεσαι τη ζεστασιά της σοφίας της. Αυτή τη φορά είμαστε στο Μανχάταν, όπου η συγγραφέας έρχεται συχνά για διαλέξεις αλλά και για να βλέπει τον μοναχογιό της, ο οποίος ζει λίγο πιο έξω από τη Νέα Υόρκη. Το νέο της βιβλίο «Ο Μπετόβεν ήταν κατά το 1/16 μαύρος» έχει μόλις κυκλοφορήσει και η ζωή της, όπως θα μου εκμυστηρευτεί, έχει παραδόξως επιστρέψει στις πρώτες αγωνίες της νεότητας.
- Σας πρωτογνώρισα στο κατώφλι μεγάλων ιστορικών αλλαγών. Ωστόσο, μια εικοσαετία μετά, η ευφορία που είχαμε στην αρχή της νέας χιλιετίας έχει εξαφανιστεί. Είναι τελικά η κρίση ο διαρκής παρονομαστής της ανθρώπινης μοίρας;
Ετσι φαίνεται και αυτό είναι κάτι που αδυνατούμε να το αποδεχτούμε. Για να το πούμε με πολύ απλά λόγια, με λιγότερη ευγλωττία απ' ό,τι εσείς το θέσατε, οι άνθρωποι συναντιούνται και μέσα από αυτή την ανταλλαγή η ιστορία εξελίσσεται. Υπάρχουν πολλών ειδών συναντήσεις και ανταλλαγές μεταξύ εθνών και κρατών για να αλλάξει η άνιση τάξη του κόσμου και κάποιες πολύ ωραίες ιδέες προκύπτουν. Συζητιούνται, μελετιούνται και απλοποιούνται, προκειμένου να μπορέσουν να εφαρμοστούν, αλλά πάντα υπάρχει ένα πράγμα που λείπει και αυτό είναι η δυνατότητα. Ας αναφέρουμε ένα παράδειγμα, ο έλεγχος της μαλάριας -ας μη μιλήσουμε καν για το HIV. Κάθε χώρα λέει, «ναι, τώρα θα επικεντρωθούμε στην προληπτική βοήθεια για την καταπολέμηση του προβλήματος». Αλλά υπάρχει η δυνατότητα, υπάρχουν τα χρήματα; Τα χρήματα από μόνα τους δεν είναι αρκετά. Λίγα χρόνια πριν ήμουν στο World Economic Forum στο Νταβός και όταν προέκυψε το θέμα για τη μαλάρια, μια διάσημη ηθοποιός, η Σάρον Στόουν, σηκώθηκε και είπε ότι θα πρόσφερε ένα δώρο χ εκατοντάδων χιλιάδων δολαρίων για κουνουπιέρες.
Προς στιγμή μού ήρθε να της πω «έχετε δει πώς ζουν οι άνθρωποι εκεί; Δεν έχουν κρεβάτια για να κρεμάσουν τις κουνουπιέρες! Δεν γίνεται να κοιμάσαι κατάχαμα με κουνουπιέρα στο πρόσωπο! Από πού θα την κρεμάσεις, λοιπόν, για να σε προστατέψει από τα κουνούπια;» Παρ' όλα αυτά, όλοι τη χειροκρότησαν σαν τρελοί, ενώ εγώ και λίγοι ακόμα μουρμουρίσαμε ότι «αν δεν γνωρίζεις τις συνθήκες διαβίωσης των ανθρώπων, δεν μπορείς να τους βοηθήσεις» και αυτό συμβαίνει στους περισσότερους τομείς καλής θέλησης και καλών προθέσεων. Εχει συζητηθεί επανειλημμένα τι συνέβη όταν ο Μπιλ Γκέιτς δώρισε κομπιούτερ στην Αφρική. Δυστυχώς, έτυχε να είμαι τότε στο Τιμπουκτού, όπου μόλις είχε ανακοινωθεί ότι χάριζαν αυτά τα κομπιούτερ στο τοπικό δημοτικό κέντρο. Αλλά, βεβαίως, χρειάζεται πρώτα γεννήτρια για το ρεύμα! Και το πετρέλαιο για τη γεννήτρια από πού θα έρθει; Η ανακούφιση μιας κρίσης προϋποθέτει ικανότητα, όχι καλές προθέσεις.
- Ακούγεστε πιο πραγματίστρια και λιγότερο αισιόδοξη. Κάποτε υπήρξατε ιδεαλίστρια. Θυμάμαι στις αρχές της δεκαετίας του 1990, μου είπατε ότι παρότι ο κομμουνισμός απέτυχε, υπάρχουν ακόμα κάποια ιδεώδη του, που οι κοινωνίες θα μπορούσαν να κρατήσουν. Εχει απομείνει καθόλου χώρος για ιδεώδη;
Ας κοιτάξουμε την καλή πλευρά. Για να το κάνουμε αυτό πρέπει να πάμε πίσω, σε παλαιότερες επαναστάσεις. Υπάρχουν τρομερές απογοητεύσεις από τα αποτελέσματά τους. Αλλά κάποιες ιδέες, κάποιες αλλαγές από κάθε επανάσταση έχουν απομείνει: όπως τα δικαιώματα των εργαζόμενων ή των γυναικών. Αλλά με τι τρομερό κόστος και πόσο έχουν υποφέρει οι άνθρωποι γι' αυτό! Πολλοί άνθρωποι της γενιάς μου πίστεψαν πως η μόνη ελπίδα για έναν καλύτερο κόσμο ήταν ο σοσιαλισμός. Τον είδαμε να αποτυγχάνει παταγωδώς και αυτό μας οδήγησε στην ψευδαίσθηση πως ο καπιταλισμός είναι ο σωστός δρόμος. Αλλά είδαμε και τον καπιταλισμό να αποτυγχάνει και ειδικά σήμερα τον βλέπουμε να αποτυγχάνει κάθε μέρα. Πάντα ψάχνουμε ή ελπίζουμε σε κάτι που θα αλλάξει τον κόσμο. Τώρα έχουμε αυτόν τον όμορφο όρο «παγκοσμιοποίηση», αλλά προς το παρόν η παγκοσμιοποίηση παραμένει άλλη μια μεγάλη εμπορική συμφωνία. Ο υλισμός μάς έχει απορροφήσει. Από τη μία, τον εξυψώνουμε, από την άλλη, μιλάμε εναντίον του.
Πού οδηγεί αυτό; Μου φαίνεται ότι τα υλικά αγαθά έχουν κατακτήσει τα πάντα. Εξωθούμαστε καθημερινά να αγοράσουμε και να δούμε την εικόνα του εαυτού μας σε σχέση με το είδος του αυτοκινήτου που οδηγούμε. Και αυτό, βεβαίως, στις αναπτυσσόμενες χώρες είναι άκρως καταστροφικό, διότι οδηγεί τους χτεσινούς ήρωες της απελευθέρωσης στην ανοησία. Μόλις ανέβουν σε θέσεις εξουσίας διαφθείρονται, επειδή η γυναίκα τους χρειάζεται Μερσεντές! Και όχι μόνον αυτό.Στη Νότια Αφρική, αν κάποιος ήταν ήρωας και μετά έγινε υπουργός, ακόμα και αν διαπράξει εγκλήματα, η προσωπική του συμπεριφορά δικαιολογείται. Μιλώ, βεβαίως, για τον Τζέικομπ Ζούμα (τέως αναπληρωτής πρόεδρος της Νότιας Αφρικής), ο οποίος είναι ένας φρικτός άνθρωπος. Τα εγκλήματα που έχει διαπράξει συγχωρούνται επειδή, όπως λένε, «πρέπει να τιμάμε τους ήρωές μας». Ετσι τώρα κυκλοφορεί ως διεφθαρμένος έμπορος όπλων, τη βγάζει καθαρή από βιασμό και, το αποκορύφωμα, δηλώνει δημοσίως πως αφού βίασε μια γυναίκα, μετά έκανε ντους, διότι το ντους ύστερα από σεξ χωρίς προφυλακτικό εμποδίζει το AIDS! Εκεί, λοιπόν, καταλήγει ο αγώνας για την απελευθέρωση;
- Τώρα τελευταία γίνεται ολοένα και περισσότερο κουβέντα για τα κριτήρια επιλογής ενός νομπελίστα και πως η επιτροπή επηρεάζεται περισσότερο από την πολιτική του συγγραφέα παρά από το έργο του. Το οποίο μου θυμίζει κάτι που έχετε πει: «Αν η μοίρα βασίζεται στην πολιτική, τότε η πολιτική και η λογοτεχνία δεν μπορούν να διαχωριστούν ιεραρχικά». Πώς εξαιρείται το Νόμπελ από αυτή την εξίσωση;
Δεν μπορεί να εξαιρεθεί και νομίζω ότι δεν τα πάει άσχημα. Τα μέλη λαμβάνουν υπόψη τους έργα σε όλες τις γλώσσες, προκειμένου να φέρουν στην αντίληψη του κόσμου συγγραφείς που εξερευνούν την ανθρώπινη υπόσταση. Παρότι θεωρώ τον εαυτό μου διαβασμένο, ποτέ δεν είχα διαβάσει, ας πούμε, τον Πορτογάλο Ζοζέ Σαραμάγκου, διότι δεν είχε μεταφραστεί. Πήρε το Νόμπελ πριν από λίγα χρόνια και έτσι ανακάλυψα έναν καταπληκτικό συγγραφέα. Τον επέλεξαν επειδή είναι καλός συγγραφέας. Το γεγονός ότι είχε προβλήματα με την πορτογαλική κυβέρνηση απλώς εμφανίζεται στα γραπτά του. Δεν νομίζω ότι τα μέλη που αποφασίζουν για το Νόμπελ λένε «πρέπει να βρούμε έναν συγγραφέα που υπήρξε παπάς!» Ενας καλός συγγραφέας είναι μυστήριο.
- Κάποτε μου είπατε πως μια από τις πιο αγαπημένες σας φράσεις προέρχεται από την «Αναφορά στον Γκρέκο» του Καζαντζάκη: «Αυτό που θέλει ο νους είναι το αίτημα της φοβερής στιγμής όπου έλαχε να γεννηθούμε, και πρέπει, αν θες η ζωή σου να 'ναι γόνιμη, να πάρεις μιαν απόφαση που ν' αρμονίζεται με τον φοβερό ρυθμό του καιρού σου». Μου φαίνεται πως το δικό σας ταξίδι είναι αφοσιωμένο σε αυτή την ιδέα.
 |
Αν έτσι προέκυψε, τότε, ναι, αυτό πρέπει να είναι το αποτέλεσμα. Αλλά δεν είναι απόφαση. Αν τύχει να γεννηθείς σε τόπο σύγκρουσης σαν αυτόν όπου γεννήθηκα εγώ, είναι σαν να περνάς δεύτερη διαδικασία γένεσης. Οταν βγαίνεις από τα σπλάχνα της μάνας σου, τότε είναι η στιγμή που στ' αλήθεια τα οστά και το κεφάλι σου «δένουν» μαζί. Οσο είσαι ακόμα στη μήτρα, αυτό το δέσιμο δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί, το σώμα σου είναι ακόμα ημιτελές.
Η κοινωνική πίεση δημιουργεί μια ανάλογη διαδικασία γένεσης. Δεν είσαι ποτέ ολοκληρωμένος, επειδή αυτές οι πιέσεις σε διαμορφώνουν, σε αλλάζουν, σε εξωθούν να αντιδράσεις, ιδιαίτερα αν είσαι συγγραφέας ή καλλιτέχνης. Αν σκεφτείς ότι σε μέρη όπως η Νότια Αφρική ή η Γερμανία, φερ' ειπείν, ο νόμος εισχώρησε κάποτε στις πιο προσωπικές πτυχές των ιδιωτών, οι σεξουαλικές σχέσεις των ανθρώπων καθορίζονταν από τον νόμο. Σκεφθείτε, ένα λευκό άτομο απαγορευόταν να έχει σχέσεις με μαύρους ή Εβραίους. Κατά κάποιον τρόπο, όπως έχει πει ο Γκέτε, ένας συγγραφέας κλείνει τα μάτια του, βάζει τα χέρια του βαθιά στην κοινωνία, και οτιδήποτε πιάσει είναι ένα μέρος της αλήθειας.
- Είθισται να ρωτούν τους μεγαλύτερους και σοφότερους ανθρώπους τι τους έμαθε η ζωή. Μπορώ να σας ρωτήσω κι εγώ το ίδιο;
Θα σας πω τι μου κάνει εντύπωση τώρα που μεγάλωσα, ειδικά από τότε που έπαψα να μοιράζομαι τη ζωή μου με τον άντρα μου, ο οποίος πέθανε πριν από έξι χρόνια. Είχαμε ζήσει μαζί 47 ολόκληρα χρόνια. Είχαμε δοκιμάσει και οι δύο άλλους γάμους, με άλλους ανθρώπους πριν, αλλά ήταν δύσκολο να βρούμε το σωστό ταίρι και γι' αυτό δοκιμάζαμε και οι δύο ξανά και ξανά. Ηταν αρκετά μεγαλύτερός μου και όσο ζούσε ακόμα, ποτέ δεν σκεφτόμουν τα γηρατειά, διότι πάντα είχα την εντύπωση ότι το γήρας έρχεται στο τέλος και ήμουν πολύ νεότερη από εκείνον.
Τώρα που είμαι μόνη με την ηλικία μου, βρίσκω προς έκπληξή μου πως όλα αρχίζουν πάλι από την αρχή, η εφηβεία μου ξαναρχίζει σε σχέση με τον τρόπο που αμφισβητεί κανείς τα πάντα, που κοιτάει τις αντιδράσεις του προς τους άλλους ανθρώπους και τις προσδοκίες που έχει από αυτούς. Αρχίζω να θυμάμαι και να ξαναζώ αυτό που ήμουν τότε. Ανακαλύπτω πάλι τις διάφορες φάσεις της εφηβείας μου, πέρα εννοείται από την ερωτική. Αυτός ο όμορφος μύθος που είχα ακούσει ότι το γήρας είναι μια όμορφη κοιλάδα ηρεμίας, σοφίας και αποδοχής του κόσμου δεν υπάρχει. Δεν υπάρχει σοφία στα γηρατειά, υπάρχουν μόνον οι ίδιες παλιές αμφιβολίες και ερωτήματα προς τον εαυτό σου και όλους γύρω σου. Φοβάμαι πως η ειρήνη της προχωρημένης ηλικίας δεν με έχει αγγίξει.
ΕΡΓΑ ΤΗΣ ΝΑΝΤΙΝ ΓΚΟΡΝΤΙΜΕΡ στα ελληνικά
Από τις εκδόσεις Καστανιώτη κυκλοφορούν μεταφρασμένα στα ελληνικά τα ακόλουθα βιβλία της:
No comments:
Post a Comment