- Ο δημιουργός της «Θείας Κωμωδίας», του κορυφαίου ίσως έργου της παγκόσμιας λογοτεχνίας, ήταν μια προσωπικότητα πολυτάλαντη και περιπετειώδης. Μια μορφή που μπορούσε να ερμηνευτεί μέσα από πολλά διαφορετικά πρίσματα και ένα πνεύμα τόσο πλήρες που, όχι τυχαία, θεωρείται θεόπνευστο και θεόσταλτο.
Από τον Γιάννη Παπαϊωάννου, ΗΜΕΡΗΣΙΑ, Paper
H μεσαιωνική iταλία ήταν ένα πολιτικά διαιρεμένο κράτος, με πολλές περιοχές της να βρίσκονται υπό τον έλεγχο ξένων δυνάμεων, χωρίς ενιαία πολιτιστική ταυτότητα αλλά γεμάτη με πολιτισμικές φυσιογνωμίες στις διάφορες περιοχές της. Η Φλωρεντία, η ισχυρότερη πόλη της Ιταλίας του 13ου αιώνα, είναι ένα κέντρο με πλούσια δραστηριότητα, όπου οι πλούσιοι αστοί χρηματοδοτούν την ανέγερση μεγάρων και παρεκκλησίων. Στην πόλη αυτή γεννήθηκε ο Δάντης (Dante Alighieri), γόνος αρχοντικής οικογένειας ?μόνο που σε ηλικία πέντε ετών θα χάσει την μητέρα του. Η ακριβής ημερομηνία της γέννησής του δεν είναι γνωστή, ωστόσο ο ίδιος αναφέρει στα γραπτά του πως γεννήθηκε στον αστερισμό των Διδύμων και επομένως η γέννησή του τοποθετείται από τα μέσα Μαΐου μέχρι τα μέσα Ιουνίου του 1265.
Για τα παιδικά και νεανικά του χρόνια δεν υπάρχουν επαρκείς πληροφορίες, δύο άνθρωποι ωστόσο φαίνεται να έπαιξαν ρόλο στη ζωή του: Ο Μπρουένο Λατίνι, δάσκαλος που του μετέδωσε τις γνώσεις της εποχής, και η Βεατρίκη Πορτινάρι. Στη ζωή κάθε ανθρώπου υπάρχουν κάποιες «μαγικές» στιγμές που καθορίζουν το μέλλον του, ακόμα και το ίδιο του το είναι, όσο κι αν αυτό ακούγεται υπερβολικό. Ο Δάντης σε ηλικία εννέα ετών συνάντησε τη Βεατρίκη Πορτινάρι, ένα χρόνο μικρότερή του και κόρη ενός πλούσιου άρχοντα, του Φόλκο Πορτινάρι. Για τον εννιάχρονο Δάντη, η στιγμή που πρωταντίκρισε τη Βεατρίκη στην αυλή της, ήταν μια τέτοια «μαγική» στιγμή, αφού εκείνη απλά πέρασε μπροστά του, χωρίς να ανταλλάξουν ούτε μία λέξη.
Το κεραυνοβόλο συναίσθημα που κατέκλυσε το μικρό αγόρι και αναστάτωσε την ψυχή του θα γίνει βεβαιότητα, όταν εννέα χρόνια αργότερα η όμορφη Βεατρίκη θα τον ξανασυναντήσει και αυτήν τη φορά θα του απευθύνει έναν χαιρετισμό. Ο Δάντης είναι πια σίγουρος. Είναι βαθιά και αθεράπευτα ερωτευμένος μαζί της. Μόνο που δεν υπάρχει επιστροφή για εκείνον, ούτε και λύτρωση, αφού είναι ήδη παντρεμένος με την Γκέμμα Ντονάτι (σε συνοικέσιο που είχε διευθετηθεί από τότε που ήταν δώδεκα ετών) αλλά και η Βεατρίκη έχει παντρευτεί κάποιον άλλο. Ετσι, αποφασίζει να κρατήσει τον ερωτά του για εκείνη κρυφό.
- Η αιώνια μούσα του
Αν και οι επόμενες συναντήσεις τους θα είναι το ίδιο τυπικές και θα περιορίζονται σε τυπικούς χαιρετισμούς, για τον Δάντη θα αποτελούν το μοναδικό αληθινό νόημα της ζωής του. Μέχρι που η Βεατρίκη πεθαίνει ξαφνικά στα 24 της. Ακόμη όμως και μετά τον θάνατό της, το πάθος του για εκείνη δεν θα σβήσει. Η Βεατρίκη θα παραμείνει αέναη πηγή έμπνευσης για τον ποιητή, η παντοτινή μούσα του. Δύο χρόνια μετά τον θάνατό της, ο Δάντης αποφασίζει να γράψει «αυτό που δεν γράφτηκε ποτέ για καμία», ένα σχεδόν αυτοβιογραφικό έργο, τη Νέα Ζωή («La Vita Nuova») (1292) που δεν είναι τίποτα άλλο από τη θλιβερή ιστορία του πλατωνικού έρωτά του, το ξεκίνημα της νέας ζωής που άρχισε από εκείνη την πρώτη συνάντηση μέχρι τον θάνατο της αγαπημένης του. Εκεί περιγράφει τα γεγονότα μετά τη δεύτερη συνάντησή του με τη Βεατρίκη, εννέα χρόνια μετά την πρώτη. Συγκλονισμένος επιστρέφει στο σπίτι του και με τη σκέψη της στο μυαλό του αποκοιμιέται και βλέπει ένα όνειρο.
Στο όνειρό του συναντά τον Ερωτα με ανθρώπινη μορφή. Εχει στην αγκαλιά του τη Βεατρίκη αποκοιμισμένη και τυλιγμένη με ένα πέπλο. Στο χέρι του κρατά μια φλεγόμενη ανθρώπινη καρδιά. Λέει στον Δάντη ότι είναι ο Κύριός του, ότι πρέπει να τον υπηρετεί και ότι αυτή είναι η δική του καρδιά. Στη συνέχεια ξυπνάει τη Βεατρίκη και τη διατάζει να φάει τη φλεγόμενη καρδιά. Φοβισμένη εκείνη το κάνει, απρόθυμα όμως. Ο Ερωτας θλιμμένος, θρηνώντας σχεδόν (προμήνυμα του πρόωρου τέλους της), απομακρύνεται παίρνοντας μαζί του την κοπέλα και χάνεται.
Η Βεατρίκη, είτε ως υπαρκτό πρόσωπο είτε ως ιδέα, θα συντροφέψει τον Δάντη στη συγγραφή του μεγάλου έργου του Θεία Κωμωδία (κατά τον Μπόρχες «το ωραιότερο έργο που έχει γραφτεί ποτέ από άνθρωπο») ενώ οι μελετητές λένε πως για την κατανόηση της Θειας Κωμωδίας είναι απαραίτητη η ανάγνωση της Νέας Ζωής («La Vita Nuova»).
- Το ιστορικό πλαίσιο
Την εποχή εκείνη η Φλωρεντία, όπως και ολόκληρη η Ιταλία, ήταν διχασμένη ανάμεσα σε δύο μεγάλα κόμματα, τους Γουέλφους και τους Γιβελίνους. Οι Γουέλφοι ήταν με το μέρος του Πάπα, ενώ οι Γιβελίνοι ήταν με το μέρος του Αυτοκράτορα. Από το 1289, ο Δάντης έλαβε μέρος σε πολέμους εναντίον των Γιβελίνων, αλλά το 1292 το κόμμα των Γουέλφων θα έρθει στην εξουσία και θα διώξει από τα δημόσια αξιώματα τους αντιπάλους τους. Ωστόσο ξέσπασαν έντονες διαμάχες μεταξύ τους, με αποτέλεσμα να διασπαστούν στους Μαύρους, που υποστήριζαν πως δεν έπρεπε να δοθούν πολλά προνόμια στον λαό, και στους Λευκούς Γουέλφους, τους δημοκρατικούς. Ο Δάντης πήρε το μέρος των Λευκών, ωστόσο επικράτησε η πλευρά των Μαύρων, με αποτέλεσμα να καταδικαστεί σε εξορία και επιπλέον στο να πληρώσει πέντε χιλιάδες φλωρίνια εντός τριών ημερών. Επειτα από αδυναμία του Δάντη να πληρώσει αυτό το ποσό, μια νέα καταδικαστική απόφαση όρισε πως έπρεπε να καεί ζωντανός όπου και αν πιαστεί.
Η ζωή του Δάντη, στα πενήντα έξι χρόνια που αξιώθηκε να ζήσει, είναι ένα μπερδεμένο κουβάρι δημόσιων και ιδιωτικών παθών, νοτισμένο με έναν ανεκπλήρωτο πλατωνικό έρωτα, αλλά και ακραίες καταστάσεις. Η εξορία και η περιπλάνηση του ποιητή σε πολλές ιταλικές πόλεις, από τη Βερόνα στη Λούκα και τα δύο χρόνια που πιθανόν πέρασε στο Παρίσι, δεν θα τον εμποδίσουν να αφοσιωθεί στο μεγάλο του έργο. Γράφει στίχους και μεταφέρει όλο αυτό το διάστημα τα χειρόγραφα μαζί του. Το 1315 δίνεται αμνηστία στους εξόριστους, υπό τον όρο όμως ότι θα παρουσιάζονταν δημόσια ομολογώντας ότι έφταιγαν. Ο Δάντης αρνείται, γράφοντας: «Δεν είναι αυτός ο δρόμος για να γυρίσω στην πατρίδα. Αν μπορέσετε να βρείτε άλλον τρόπο, πιο σύμφωνο με την τιμή και τη δόξα του Δάντη, θα έρθω με βήματα γοργά». Τα τελευταία του χρόνια τα πέρασε χωρίς ιδιαίτερες κακουχίες στην αυλή τού άρχοντα της Ραβέννας, Γκουίντο Νοβέλο. Τελικά, θα πεθάνει το 1321 και θα ταφεί με τιμές στον Αγιο Πέτρο, όπου βρίσκεται σήμερα ο τάφος του.
- Η ιστορική παρακαταθήκη
Δεν είχαν περάσει ούτε πενήντα χρόνια από τον θάνατό του, όταν ξέσπασαν οι πρώτες διαμάχες γύρω από τη σημασία και την αξία του έργου του. Από τότε, θα μπορούσε να πει κανείς, ότι η Θεία Κωμωδία δεν έπαψε να τροφοδοτεί το ενδιαφέρον φιλολόγων, συγγραφέων, κριτικών και μεταφραστών. Είναι τόσο μεγάλος ο όγκος των δημοσιευμάτων -με την κάθε νέα γενιά να υποστηρίζει ότι έχει εξιχνιάσει επιτέλους και την τελευταία πτυχή του «δαντικού μυστηρίου»- που θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι έχουν πια γραφτεί και ειπωθεί όλα όσα μπορούν να φωτίσουν το έργο του. Η Θεία Κωμωδία είναι μια πλούσια σύνθεση ποικίλων στοιχείων. Πάνω απ’ όλα, ένα αριστουργηματικό ποίημα. Ταυτόχρονα όμως και μια μορφή αυτοβιογραφίας. Ο Δάντης είναι συνεχώς στο επίκεντρο. Παράλληλα με την ιστορία της πτώσης του ανθρώπου, της κάθαρσης και της λύτρωσης, υπάρχει και η ιστορία ενός Φλωρεντίνου, που όταν το κόμμα που υποστηρίζει χάνει την εξουσία, ο ίδιος εξορίζεται από την αγαπημένη του πόλη. Η Κόλαση, το διασημότερο από τα τρία μέρη του έργου, δεν είναι μόνο πλούσια από αναφορές στην κλασική μυθολογία, τη μεσαιωνική φιλοσοφία και τη θεολογία, αλλά και στις πολιτικές και αιμοσταγείς συγκρούσεις των φατριών που διαίρεσαν την πατρίδα του. Μολονότι κάθε μέρος της Θείας Κωμωδίας πρέπει να κρίνεται με τους δικούς του όρους και έχει το δικό του ειδικό βάρος στην όλη σύνθεση, τη σύγχρονη φαντασία έχει αιχμαλωτίσει κυρίως η Κόλαση.
Ο Δάντης, με τη Θεία Κωμωδία, παρουσιάζει μια αλληγορία, μιλώντας για το υπερφυσικό του ταξίδι, ένα «μακρύ ταξίδι στον κόσμο των νεκρών ή ακριβέστερα των ψυχών». Στην Κόλαση και το Καθαρτήριο τον Δάντη συνοδεύει ο Βιργίλιος, ενώ στον Παράδεισο τον Δάντη συνοδεύει η Βεατρίκη. Η Κόλαση θεωρείται το πιο αγαπημένο από τα τρία άσματα του Δάντη, πιθανότατα γιατί είναι το πιο κοντινό στην ανθρώπινη γήινη ζωή, αν και σε μεγάλο βαθμό ασχολείται και με την ελληνική παράδοση και μυθολογία. Μεταξύ των προσωπικοτήτων υπάρχουν φιλόσοφοι, από τους οποίους διακρίνουμε τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, αλλά και ποιητές από τους οποίους στο υψηλότερο βάθρο βρίσκεται ο Ομηρος. Στο Καθαρτήριο συναντάμε μια ισορροπημένη κατάσταση σε ότι αφορά τις θετικές και αρνητικές πλευρές των εκπροσώπων της αρχαιότητας, αλλά με λιγότερες αναφορές σε θέματα που άπτονται της θρησκείας και του θανάτου.
Εκτός του ότι είναι το «magnus opus» του Δάντη, η Θεία Κωμωδία υπήρξε ένας ιστορικός θρίαμβος της ιταλικής καθομιλουμένης γλώσσας, που ώς τότε έφερε το στίγμα της χυδαιότητας. Ωστόσο, παρά τον οικουμενικό χαρακτήρα της, η Θεία Κωμωδία είναι κατεξοχήν ιταλική, και ο ποιητής, αποκαλύπτοντας τις εκφραστικές πηγές και διευρύνοντας τους ορίζοντες της ιταλικής γλώσσας εναρμονίζει με μαεστρία την εφευρετικότητα με την ποιητική τονικότητα, για να δημιουργήσει ό,τι θεωρείται σημείο αναφοράς για τους μεταγενέστερους συγγραφείς.
- Καθαρτήριο
Σαν μέσα μας μια αίστηση/ χαρά ή λύπη τη συνέχει/ όλη η ψυχή εκεί πια συγκεντρώνεται/ και τίποτ’ άλλο δεν προσέχει/ και τούτο δείχνει ότι σφάλλουν/ όσοι πιστεύουν ότι μέσα
η μια ψυχή, πλάι σε μιαν άλλη, μπορεί να βασιλεύει./ Γι’ αυτό, σαν η ψυχή είναι για τα καλά στραμμένη/ σ’ ό,τι ακούει ή σ’ ό,τι βλέπει/ κυλάει ο χρόνος χωρίς να τον καταλαβαίνει/ γιατί άλλη η αίστηση που ακούει/ κι άλλη αυτή που όλη την προσοχή της συγκεντρώνει: η πρώτη σαν δεμένη κι η άλλη λεύτερη.
(Μετ: Ανδρέα Ριζιώτη)
