Sunday, November 8, 2009

Κλωντ Λεβί-Στρως (1908 - 2009)

  • Του ΜΩΡΙΣ ΜΠΛΟΧ

Η φήμη του Κλωντ Λεβί-Στρως, που πέθανε σε ηλικία 100 ετών, είχε ξεπεράσει το όριο του δικού του γνωστικού πεδίου, της ανθρωπολογίας. Υπήρξε αναμφισβήτητα ο ανθρωπολόγος που ήταν περισσότερο γνωστός στους μη ειδικούς. Αυτό οφείλεται κατά κύριο λόγο στο γεγονός ότι θεωρείται ο πατέρας του πνευματικού ρεύματος του δομισμού. (…)

  • Η ΑΥΓΗ: 08/11/2009

Ο Λεβί-Στρως γεννήθηκε στις Βρυξέλλες, από γονείς Γάλλους καλλιτέχνες, και ακολούθησε τη συνηθισμένη διαδρομή ενός λαμπρού φοιτητή των ανθρωπιστικών σπουδών. (…) Γρήγορα απογοητεύτηκε από τη φιλοσοφία, προς την οποία είχε στραφεί στην αρχή των σπουδών του, γιατί θεωρούσε ότι πρόκειται για ένα πεδίο άγονης αυτοαναφορικότητας και διανοητικής εκζήτησης. Αντιπαθούσε ιδιαίτερα τις ωφελιμιστικές και ηθικολογικές μορφές της φιλοσοφίας που κυριαρχούσαν στη Γαλλία της εποχής του. Συμμετείχε για ένα διάστημα ενεργά στο γαλλικό σοσιαλιστικό κίνημα, φαίνεται όμως πως αργότερα έχασε το ενδιαφέρον του για την πολιτική, και είναι χαρακτηριστικό πως δεν πήρε θέση για κανένα από τα μεγάλα γεγονότα της μεταπολεμικής Γαλλίας. (…)

Ο Λεβί-Στρως συγκρότησε την έννοια της "πολιτισμικής ανθρωπολογίας" κατά τη διάρκεια της παραμονής του στις ΗΠΑ (1941-1948). Η έννοια αυτή οδήγησε σε ό,τι είναι γνωστό ως "στρουκτουραλισμός" -- έναν όρο που χρησιμοποιείται για να περιγράψει ένα ευρύ φάσμα θεωριών, τόσο στο πεδίο της ανθρωπολογίας όσο και πέρα από αυτό, και ο οποίος, παρότι συχνά υποστηρίζεται πως κατάγεται από τις ιδέες του Λεβί-Στρως, εντούτοις δεν σχετίζεται πάντοτε με το έργο του. Είναι εντυπωσιακό πως παρά τον απέραντο σεβασμό που απολάμβανε, ειδικά στη Γαλλία, δεν είχε άμεσους επιγόνους ή μαθητές. Πολλοί ισχυρίζονται και ισχυρίστηκαν ότι είναι στρουκτουραλιστές, όμως συνήθως αποδεικνύεται ότι έχουν επηρεαστεί μόνο από μία πτυχή της σκέψης του, και, στη χειρότερη περίπτωση, αποδέχθηκαν τον χαρακτηρισμό "στρουκτουραλιστής" μόνο εξαιτίας μιας μόδας που πέρασε. Ο Λεβί-Στρως, παρά την τεράστια σημασία του, είναι μια μοναχική μορφή στην ιστορία της σκέψης.

Ο στρουκτουραλισμός του Λεβί-Στρως: ένα προσωπικό αμάλγαμα

Ο στρουκτουραλισμός του Λεβί-Στρως είναι ένα προσωπικό αμάλγαμα μιας νατουραλιστικής προσέγγισης για τη μελέτη του ανθρώπου και μιας φιλοσοφικής στάσης που συνάγεται από αυτή. Η αυστηρά επιστημονική πτυχή προέκυψε σε μεγάλο βαθμό από το συνδυασμό δύο διαφορετικών θεωρητικών ρευμάτων. Το πρώτο είναι η αμερικανική πολιτισμική ανθρωπολογία. Η σχέση του όμως με αυτήν είναι αδιευκρίνιστη, καθώς κρατά τις αποστάσεις του από αυτήν, όπως άλλωστε και από όλες τις σύγχρονες θεωρητικές τάσεις. Το δεύτερο υπήρξε η δομική γλωσσολογία, μια συμπεριφοριστική σύνθεση ευρωπαϊκών και αμερικανικών θεωριών, και κατεξοχήν το πλούσιο έργο του Ρομάν Γιάκομπσον.

Κατά το διάστημα της παραμονής του στη Νέα Υόρκη, ο Λεβί-Στρως ασχολήθηκε συστηματικά με τις ανθρωπολογικές περιγραφές των αυτοχθόνων της βόρειας και νότιας Αμερικής, που καταγράφονταν από τους πρώτους αμερικανούς ανθρωπολόγους και γλωσσολόγους για περισσότερο από έναν αιώνα. Τον ενθουσίαζε ο πλούτος και η πολυπλοκότητα του υλικού που είχε συλλεχθεί και τον οδηγούσε σε μια σθεναρή απόρριψη του αναγωγικού τύπου εξήγησης των φαινομένων της κουλτούρας, η οποία υπόρρητα αρνείται τα πνευματικά επιτεύγματα της μυθολογικής και της κοινωνικής σκέψης των αυτοχθόνων. Η επαφή του με τη δομική γλωσσολογία τού άνοιξε ένα δρόμο που οδηγούσε προς τη γενίκευση, χωρίς να ξεχνά τον πλούτο και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του πρωτογενούς υλικού. Ο Λεβί-Στρως κληρονόμησε λοιπόν τον όρο "δομικό" από ένα συγκεκριμένο ρεύμα της γλωσσολογίας που μεσουράνησε τις δεκαετίες του 1940 και του 1950 και συνδύαζε τη σκέψη του Ελβετού Φερντινάντ ντε Σωσσύρ και του Αμερικανού Λέοναρντ Μπλούμφιλντ.

Στη βάση της δομικής ανθρωπολογίας του Λεβί-Στρως βρίσκεται η ιδέα ότι ο ανθρώπινος νους επεξεργάζεται με συστηματικό τρόπο οργανωμένες, δηλαδή δομημένες μονάδες πληροφορίας, που, με αλληλεπάλληλους συνδυασμούς, δημιουργούν μοντέλα και κάποτε ερμηνεύουν τον κόσμο μας, κάποτε δημιουργούν φαντασιακές εναλλακτικές και άλλοτε παρέχουν τα εργαλεία για να λειτουργήσουμε μέσα σε αυτόν. Το έργο του ανθρωπολόγου, κατά τον Λεβί-Στρως, δεν είναι να εξηγήσει γιατί μια κουλτούρα λαμβάνει την τάδε ή τη δείνα μορφή, αλλά να κατανοήσει και να καταδείξει ποιες οργανωτικές αρχές διέπουν τις διαδικασίες μετασχηματισμού που λαμβάνει χώρα όταν οι φορείς τις κουλτούρας καλούνται να επιλύσουν προβλήματα, πρακτικά ή αμιγώς θεωρητικά.

Ανθρωπολογία, μια επιστήμη του φυσικού κόσμου

Για τον Λεβί-Στρως η ανθρωπολογία είναι μια επιστήμη του φυσικού κόσμου· ο επιστημονικός της χαρακτήρας παρακολουθεί το υπόδειγμα της δομικής γλωσσολογίας. Μελετώντας τους μετασχηματισμούς τους οποίους υφίσταται η γλώσσα καθώς δημιουργούνται νέα εκφωνήματα και χρησιμοποιώντας τα ιδιαίτερα εργαλεία που παρέχει μια συγκεκριμένη γλώσσα, η δομική γλωσσολογία κατόρθωσε, όπως πίστευε ο Λεβί-Στρως, να κατανοήσει όχι μόνο τα θεμελιώδη ειδικά χαρακτηριστικά της γλώσσας αυτής αλλά και τις αρχές που διέπουν τη δημιουργία τους.

Έτσι η γλωσσολογία, όπως την κατανοούσε ο Λεβί-Στρως, αποτελούσε ένα κλάδο των ανθρωπιστικών επιστημών αλλά και μια φυσική επιστήμη, που συνδέεται άμεσα με την ψυχολογία και τη νευρολογία. Η ανθρωπολογία θα μπορούσε να κατορθώσει το ίδιο, και να καταστεί μια γνωσιακή και ιστορική συγχρόνως επιστήμη, μελετώντας την πολυπλοκότητα των πολιτισμικών μορφών και τους διαρκείς μετασχηματισμούς τους. Έτσι το νόημα των συμβόλων και των εννοιών έπρεπε να μελετηθεί, τόσο υπό το πρίσμα της λειτουργίας του νου όσο και στο ιδιαίτερο πλαίσιο της ιστορικής πορείας μιας συγκεκριμένης κουλτούρας.

Αυτό είναι το πρόγραμμα στο οποίο εντάσσονται όλα τα σημαντικά έργα του Λεβί-Στρως. Υπό μία έννοια είναι επίσης ενδεικτικό μιας πιο βαθιάς και ριζικής προσέγγισης και αντιμετώπισης σε σχέση με αυτή που υιοθετούν οι σύγχρονοι αγγλοσάξονες ανθρωπολόγοι. Σε αντίθεση με την πλειονότητα των επαγγελματιών ανθρωπολόγων, το έργο των οποίων παραμένει συχνά δέσμιο των αντιπαραθέσεων της εποχής και δεν αναζητά μια γενική θεωρία για την ανθρώπινη φύση, ο Λεβί-Στρως γράφει σαν να ήταν ένας φυσιοδίφης που έρχεται από μακριά για να μελετήσει τον πλανήτη μας, και παρατηρεί την οικολογία των διαφόρων ειδών που τον κατοικούν και το ίδιο το ανθρώπινο είδος, με μια ολύμπια αποστασιοποίηση.

Το ενδιαφέρον του βέβαια επικεντρώθηκε κατά βάση στη μελέτη του ανθρωπίνου είδους. Γνώριζε όμως ότι για το 99% της ύπαρξής της, η ανθρωπότητα αποτελούνταν από μικρές ομάδες, με πολύ μικρή πληθυσμιακή πυκνότητα που ζούσαν σε στενή αλληλεπίδραση με μια πληθώρα άλλων ειδών. Θεωρούσε λοιπόν πολύ πιο σημαντική τη μελέτη πληθυσμών όπως οι Ινδιάνοι του Αμαζονίου πριν από την επαφή τους με τον δυτικό κόσμο και πίστευε ότι μια τέτοια μελέτη μας αφορά πολύ περισσότερο από ό,τι οι λεπτομερείς αναλύσεις της σύγχρονης βιομηχανικής κοινωνίας, που δεν μετρά παρά λίγους μονάχα αιώνες ζωής.

Η απουσία του δημιουργού

Για τον Λεβί-Στρως οι μύθοι των αυτοχθόνων της Αμερικής δεν είναι παρά ένας στοχασμός πάνω στην αλληλεξάρτηση όλων των έμβιων όντων. Ο στοχασμός αυτός δεν έχει ωφελιμιστικό αλλά φιλοσοφικό χαρακτήρα. Η ανθρώπινη σκέψη καθορίζεται φυσικά από την ικανότητα του ανθρώπινου νου να δημιουργεί δομές· δεν μπορεί όμως να εξηγηθεί με βάση αυτήν. Υπό αυτό το πρίσμα, οι μύθοι είναι οι καταγραφές της πραγματικής ιστορίας του πιο σημαντικού φιλοσοφικού εγχειρήματος της ανθρωπότητας.

Ο Λεβί-Στρως δεν επιθυμούσε απλώς να καταγράψει αυτό το εγχείρημα αλλά φιλοδοξούσε να αποτελέσει μέρος του. Αντικείμενό του είναι το υλικό των μύθων. Έτσι, αυτός ο τόσο απόμακρος διανοούμενος ένιωθε ότι συμμετείχε ενεργά στους διαλόγους των αυτοχθόνων τους οποίους ανέλυε, χωρίς να διεκδικεί κανένα προβάδισμα για τον εαυτό του. Καθώς οι μύθοι περιγράφουν την αλληλεξάρτηση των έμβιων όντων, θεωρούσε ότι η κατανόηση της φυσικής ιστορίας όλων των ειδών είναι ουσιώδης για να κατανοήσουμε τη δική μας φυσική ιστορία. (…)

Υπάρχει και ένα άλλο, ακόμη πιο θεμελιώδες στοιχείο της σκέψης του, που επιχειρεί να συνδεθεί με τη μυθολογία των αυτοχθόνων της Αμερικής, όπως ο ίδιος την κατανοεί. Οι μύθοι δεν έχουν δημιουργό. Δημιουργούνται ανεπαισθήτως, μέσα από μια διαδικασία μετάδοσης και μετασχηματισμού, που διαρκεί εκατοντάδες χρόνια και διασχίζει χιλιάδες χιλιόμετρα. Έτσι, το ατομικό υποκείμενο, αυτή η αυτοαναφορική εικόνα του πρωτοπόρου ή του μεγάλου καλλιτέχνη που εξυμνεί η δυτική φιλοσοφία, δεν έχει καμία θέση στη σκέψη του Λεβί-Στρως· στην πραγματικότητα του προκαλούσε απέχθεια. Θεωρούσε ότι η λατρεία της ατομικής δημιουργικότητας είναι μια ψευδαίσθηση. Όπως έγραψε στους Θλιμμένους Τροπικούς: "το εγώ είναι μισητό". (…)

Δεν θα μάθουμε ποτέ τι σκεφτόταν για τις υπερβολικές τιμητικές εκδηλώσεις που του επιφυλάχθηκαν για τα εκατοστά του γενέθλια, αφού η κατάσταση της υγείας δεν του επέτρεψε να ανταποκριθεί σε αυτές. Η γνωστή όμως προτίμησή του για τον ανώνυμο δημιουργό, που μοιάζει να είναι τόσο συναφής με την προσωπικότητά του, δεν ταίριαζε με όλη αυτή τη φασαρία. Απεχθανόταν τις δημόσιες εκδηλώσεις και προτιμούσε την οικειότητα της ιδιωτικής ζωής. Του άρεσε να μην συντονίζεται με την "ορθή" άποψη της συγκυρίας, δεν ένιωθε άνετα με τους μαθητές και σιχαινόταν την κολακεία.

  • Ο Maurice Bloch είναι καθηγητής ανθρωπολογίας στο London School of Economics. Η νεκρολογία του για τον Κλωντ Λεβί-Στρως δημοσιεύτηκε στον "Guardian", στις 4.10.2009.
  • Ο τίτλος και οι μεσότιτλοι είναι των "Ενθεμάτων".
  • Μετάφραση: Θοδωρής Δρίτσας και Κώστας Σπαθαράκης

No comments: