Εμμανουήλ Κριαράς: Ενας μεγάλος δημοτικιστής

• Η αυτοβιογραφία του Εμμ. Κριαρά αποτελεί πολύτιμη συμβολή στην ιστορία του κινήματος

• Του Σπύρου Α. Μοσχονα*, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 5/7/2009
  

• Εμμ. Κριαρας, Μακράς ζωής αγωνίσματα, εκδ. Οι φίλοι του περιοδικού «Αντί», σελ. 340

Τα τελευταία χρόνια, ο Εμμανουήλ Κριαράς επιδίδεται στη δημοσίευση βιβλίων και άρθρων με αυτοβιογραφικό περιεχόμενο. Εξι τόμους αριθμεί ήδη η αλληλογραφία του: «Αλληλογραφία» (ΙΝΣ, 2007)· «Αλληλογραφία Β΄» (Πολύτυπο, 2007)· «Αλληλογραφία Γ΄» (2008)· «Γράμματα ξένων μελετητών και άλλων λογίων Α΄» (Βιβλιοθήκη του Μουσείου Μπενάκη, 2008)· «Στιγμιότυπα πνευματικής πορείας (1974 - 1998)» (2008)· «Από την αλληλογραφία Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου και Εμμ. και Αικ. Κριαρά» (ΙΜΠ, 2008, 1η έκδ. 2004). Μικρότερα αυτοβιογραφικά κείμενα έχουν περιληφθεί σε πολλές από τις συλλογές μελετών του της τελευταίας δεκαετίας και, κυρίως, στο βιβλίο του «Πραγματώσεις και όνειρα: Σταθμοί μιας πορείας» (Ιανός, 2001). Αυτοβιογραφικό, ώς ένα βαθμό, είναι και το βιβλίο που αφιέρωσε στη μνήμη της συντρόφου του Τιτίκας: «Μνήμη Αικατερίνης Στριφτού Κριαρά: Σπονδή στον τάφο της συντρόφου» (2008). Ωστε, λοιπόν, η πρόσφατα εκδομένη αυτοβιογραφία του με τον εύγλωττο τίτλο «Μακράς ζωής αγωνίσματα» ανήκει σ’ αυτή τη μακρά σειρά αυτοβιογραφικών –άμεσα ή έμμεσα– δημοσιευμάτων.

Αυτή η αναδίπλωση στον εαυτό του, η στροφή προς τα μέσα και προς τα πίσω, θεωρείται μάλλον φυσιολογική σε προχωρημένη ηλικία (ο Κριαράς γεννήθηκε το 1906). Είναι λοιπόν καιρός για απολογισμούς; Ηρθε η ώρα να κλείσουν οι ανοιχτοί πνευματικοί λογαριασμοί; Ή μήπως πρέπει η αυτοβιογραφία του Κριαρά να διαβαστεί σαν προσπάθεια του ίδιου να διαχειριστεί την υστεροφημία του ή και σαν ανταπόκριση στην πρόσφατη ανακάλυψή του από τα μίντια;

Το κίνημα του δημοτικισμού

Θα ήταν βιαστική και άδικη η απόδοση στον Κριαρά εγωιστικών κινήτρων. Διότι η αυτοβιογραφία αυτή δεν είναι ακριβώς για τον Κριαρά. Με θαυμαστό τρόπο, ο διαπρεπής φιλόλογος γράφει για τη ζωή και το έργο του μιλώντας ταυτοχρόνως για τη ζωή και το έργο άλλων – όλων. Μέσα από το «εγώ» προβάλλει πράγματι το «εμείς». Ο Κριαράς δεν είναι μόνο ένας σπουδαίος νεοελληνιστής. Δεν είναι απλώς ένας σημαντικός βυζαντινολόγος. Είναι κυρίως ένας μεγάλος δημοτικιστής, ο τελευταίος των μεγάλων (βλ. το αφιέρωμα «Ο τελευταίος μεγάλος δημοτικιστής», «Η Καθημερινή», 11/3/2001). Μιλώντας για τον εαυτό του αφηγείται το πλατύ κίνημα του δημοτικισμού. Στο κίνημα αυτό παραπέμπει η λέξη «αγωνίσματα» στον τίτλο του βιβλίου. Ο διμέτωπος αγώνας εναντίον της καθαρεύουσας και της συντήρησης, η μάχη για την καθιέρωση δημοτικής γλώσσας, η συνεχής ματαίωση των προσδοκιών, όλα αυτά αποτελούν ένα αναγνωρίσιμο ιστοριογραφικό μοτίβο του δημοτικισμού. Την καθαρότερη έκφραση του μοτίβου αυτού τη βρίσκουμε στο βιβλίο «Δημοτικισμός και αντίδραση» (1960) του Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Με εξαίρεση ίσως τον Ψυχάρη, που δεν έδειξε μεγαλοθυμία απέναντι στους προδρόμους και τους συνοδοιπόρους του, όλοι οι πρωτοπόροι δημοτικιστές επιδόθηκαν στην ιστοριογραφική μνημείωση του δημοτικισμού. Αυτή την παράδοση συνεχίζει η αυτοβιογραφία του Κριαρά: είναι η ατομική αποτύπωση μιας συλλογικής συνείδησης, της συνείδησης του δημοτικισμού.

Σταθμοί μιας πορείας

Στα πρώτα κεφάλαια της αυτοβιογραφίας του ο Κριαράς αναφέρεται στα παιδικά, τα νεανικά και τα πανεπιστημιακά του χρόνια. Ακολουθούν όσα σχετίζονται με το ερευνητικό του ξεκίνημα τη δεκαετία του 1930. Ερχονται κατόπιν τα «κρίσιμα χρόνια» (1941 - 1949), τα χρόνια της πανεπιστημιακής θητείας έως την απόλυσή του από τη χούντα (1968) και της θητείας του κατόπιν στη σύνταξη του λεξικού της μεσαιωνικής δημώδους γραμματείας. Η εξιστόρηση είναι γραμμένη με την αρχειοθετική ακρίβεια που χαρακτηρίζει ολόκληρο το φιλολογικό έργο του Κριαρά. Σταθμοί στην πορεία της ζωής του: μεταπτυχιακές σπουδές στη Γαλλία, μη εκλογή στη θέση της νεοελληνικής φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ (1948), εκλογή στη θέση Βυζαντινής Φιλολογίας (1950), για την οποία δεν είχε, όπως ομολογεί, τα απαραίτητα προσόντα («Θέλησαν να με “κάμουν” βυζαντινολόγο. Τελικώς δεν με έκαμαν»), απόλυσή του από τη χούντα, σύνταξη του μεσαιωνικού λεξικού του, επαναδραστηριοποίηση στα δημόσια πράγματα με τη γλωσσική μεταπολίτευση του 1976.

Η αυτοβιογραφία του έχει συχνά τον χαρακτήρα μιας αφήγησης γνωριμιών ή συναπαντημάτων, άλλοτε με εχθρούς, συνηθέστερα με φίλους (18 σελίδες καταλαμβάνει το ευρετήριο ονομάτων). Το βιβλίο κλείνει με «αναδρομή στα πραγματοποιημένα και στα ελλείμματα», όπου ο Κριαράς, αν και δηλώνει «ικανοποίηση από την όλη ζωή μου», μιλάει για τα επιτεύγματά του με προφανείς αναστολές, που ίσως οφείλονται στο θάνατο της συντρόφου του (το 2000). «Βεβαιώνω ότι σε μεγάλο βαθμό οφείλω σ’ εκείνην ό,τι πέτυχα στη ζωή μου»: αυτή είναι η τελευταία πρόταση του βιβλίου, ίσως η πιο αυθεντικά αυτοβιογραφική.

Η αυτοβιογραφία του Κριαρά θα διαβαστεί ως συμβολή στην ιστορία του δημοτικισμού, στην οποία έχει αφιερώσει πολλές από τις σημαντικότερες μελέτες του. Η ιστορία αυτή δεν μπορεί παρά να είναι –ήταν– μια ιστορία προσωπικοτήτων, διαφωτιστών, ευεργετών του γένους. Από τα τεκμήρια που μας παρέδωσαν οι προσωπικότητες αυτές θα γραφτεί στο μέλλον μια νέα ιστορία. Μόνο που αυτή δεν θα τη γράψουν δημοτικιστές· θα τη γράψουν οι αποστασιοποιημένοι ερευνητές του μέλλοντος. Και θα είναι η ιστορία αυτή πολύτιμη συμβολή στη διεθνή επιστήμη, στην κοινωνιογλωσσολογία, στη συγκριτική μελέτη των δημωδών γλωσσών, στη γλωσσική τυποποίηση, στις διαδικασίες καθιέρωσης κοινής γλώσσας και διάδοσης των γλωσσικών προτύπων· θα αφηγείται την πρόοδο του γραμματισμού, τις διαμάχες για τον ιδεολογικό έλεγχο της εκπαίδευσης, το ρόλο του Πανεπιστημίου, τους αγώνες των πνευματικών ελίτ για κυριαρχία, την παλινδρομική πορεία του νεοελληνικού εκσυγχρονισμού. Μιλώντας για το παρελθόν, ο Κριαράς ανήκει στο μέλλον αυτής της αφήγησης.

* Ο Σπ. Μοσχονάς είναι επίκουρος καθηγητής Γλωσσολογίας στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών.