Δυτικός Άνεμος: Οι κουλτούρες δεν είναι στεγανές

Monday, August 3, 2009

Οι κουλτούρες δεν είναι στεγανές

ΟΣΟΙ ΠΙΣΤΕΥΟΥΝ ΠΩΣ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ, ΤΟΥ «ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ», ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΛΥΝΟΝΤΑΙ ΜΟΝΟ ΜΕ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΥΣ ΤΡΟΠΟΥΣ, ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΠΡΟΣΦΥΓΗ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ, ΔΕΝ ΘΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΗΘΟΥΝ ΚΑΘΟΛΟΥ ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΑΥΤΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

Δεν θα πολυαρέσει αυτό το βιβλίο στους οπαδούς της ρεαλιστικής σχολής και του μηδενικού αθροίσματος στις διεθνείς σχέσεις. Όσοι όμως πιστεύουν πως η λεγόμενη «σύγκρουση των πολιτισμών» πρέπει να αντιμετωπιστεί με τον διαρκή και απροκατάληπτο διάλογο εντός των ορίων που χάραξε ο Διαφωτισμός, θα ενθουσιαστούν με το καινούργιο δοκίμιο του Τσβετάν Τοντόροφ. Πιστεύω μάλιστα πως σε πολιτικό επίπεδο η ομιλία του Μπάρακ Ομπάμα στις 4 Ιουνίου κατά την επίσκεψή του στην Αίγυπτο διαπνεόταν εξ ολοκλήρου από τις ηθικές και πολιτικές αξίες που κατακλύζουν τον ποταμό ιδεών που ονομάζεται Τοντόροφ.

Στον παρόντα τόμο, ο ευρύτατα γνωστός συγγραφέας συγκρούεται μετωπικά με τις θεωρίες του μετανεωτερικού συρμού, οι οποίες στο όνομα του σχετικισμού ή του «σεβασμού στη διαφορετικότητα» αρνούνται να αποδεχθούν την ύπαρξη της βαρβαρότητας. Ο Τοντόροφ υποστηρίζει πως η βαρβαρότητα υπάρχει. Μόνο που δεν είναι αυτή που φαντάζονται οι οπαδοί του «πολέμου των πολιτισμών». Βαρβαρότητα και πολιτισμός δεν είναι δυο ακριβώς αντίθετες δυνάμεις, αλλά οι δύο πόλοι ενός άξονα. Βάρβαρη είναι εκείνη η δύναμη που δεν αναγνωρίζει την ανθρώπινη υπόσταση όσων είναι διαφορετικοί από αυτούς. Πολιτισμένη είναι εκείνη η δύναμη που παντού και πάντα αναγνωρίζει την ανθρώπινη υπόσταση των άλλων. Αυτός ο διαχωρισμός τού επιτρέπει να κατηγορεί ως βαθύτατα συντηρητικούς και επικίνδυνους όσους βαπτίζουν διαφωτισμό τη θέση που υποστηρίζει την ανωτερότητα της δυτικής κουλτούρας.

Ο συγγραφέας διακρίνει τον πολιτισμό «civilization» ως αναγνώριση του άλλου από τους πολιτισμούς «cultures». Με την έννοια των πολιτισμών διακρίνει τη γλώσσα, τη γραφή, τα μνημεία, τα έργα, τους κανόνες ζωής και τις συμπεριφορές συγκεκριμένων ομάδων. Αν και εκλαμβάνει τους πολιτισμούς ως ηθικά ουδέτερους, δεν υιοθετεί και την άποψη πως είναι της ίδιας αξίας όλα τα συστατικά τους.

Είναι βέβαιο πως πολιτισμός δεν υπάρχει εκεί όπου δεν αναγνωρίζονται οι «πολιτισμοί». Αντιθέτως ο πολιτισμός προοδεύει μόνο εκεί όπου αναγνωρίζεται η ανθρώπινη υπόσταση στους εκπροσώπους άλλων πολιτισμών. Αν, υποστηρίζει, αναζητούμε ένα καθολικό κριτήριο για την ανωτερότητα μιας κουλτούρας, είναι αυτό που αφορά εκείνη την κουλτούρα που περιορίζει την αλαζονεία των μελών της και παροτρύνει τα μέλη της να έχουν συνείδηση των παραδόσεών τους, αλλά και να μπορούν να αποστασιοποιούνται από αυτές.
Ο φόβος της Δύσης
Με όπλο του τη μεθοδολογική και πολιτισμική διάκριση μεταξύ πολιτισμού και βαρβαρότητας, από τη μια, και τη διάκριση ανάμεσα στους «πολιτισμούς», από την άλλη, ο Τοντόροφ προχωρά σε πολύ καίριες και μεγάλης πολιτικής ακρίβειας κρίσεις για τα ζητήματα των συλλογικών ταυτοτήτων, για τα προβλήματα που γέννησε ο δυτικός φόβος έναντι της τρομοκρατίας, για τις υπεραπλουστεύσεις της Δύσης έναντι του Ισλάμ και για τα θέματα που αφορούν τον χαρακτήρα και το εύρος της ευρωπαϊκής ταυτότητας.

Οι κουλτούρες δεν είναι κλειστοί, αναλλοίωτοι και προαιώνιοι οργανισμοί. Οι κουλτούρες δεν είναι μόνο πολλές, είναι και ζωντανοί οργανισμοί που μεταβάλλονται. Η γαλλική ταυτότητα δεν θα είχε εκκομισκευθεί, αν δεν είχε εκχριστιανισθεί και φυσικά δεν ήταν πάντα χριστιανική. Αυτό μπορούμε να το εφαρμόσουμε για κάθε κουλτούρα και ταυτότητα. Μάλιστα, και για την ελληνική. Αν δεχθούμε πως οι κουλτούρες δεν αποτελούν κλειστά συστήματα, ανοίγει ο δρόμος για τον διάλογο μεταξύ τους και για τη δυνατότητα των ατόμων να αλλάζουν κουλτούρα. Το αντίθετο οδηγεί στον «πόλεμο των πολιτισμών» και τη βαρβαρότητα των βασανισμών και των καμικάζι. Ο φοβισμένος κόσμος της Δύσης αντιμετωπίζει τον μνησίκακο κόσμο του Ισλάμ. Ηττημένοι είναι και οι δύο. Αν όμως οι πολιτισμοί δεν είναι κλειστά συστήματα, τότε ούτε το Ισλάμ έχει μόνο μια διάσταση, την επιθετική. Επίσης, ούτε οι δυτικές αξίες έχουν παντού και πάντα πολιτισμένη έκφραση. Αυτό συμβαίνει όταν ξεχνάμε πως οι προσβολές σε θέματα πίστης (δανέζικες γελοιογραφίες, ταινία του Τheo Van Gogh) θίγουν πρωτίστως τους πιστούς και όχι την πίστη. Ο σεβασμός όμως στον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά είναι το κριτήριο του πολιτισμού. Η κριτική στη θρησκεία δεν έχει σχέση με τη γελοιοποίηση των πιστών. Γελοιοποίηση που κρύβεται πίσω από την ελευθερία του λόγου, σήμα κατατεθέν της σημερινής ακροδεξιάς.
Γράφει ο Γιώργος Σιακαντάρης,ΤΑ ΝΕΑ, 01/08/2009