Το κακό στην ιστορία

• Η κόλαση ενός κόσμου χωρίς «θεία ελευθερία» και χωρίς «ζωντανή ζωή»

• Tου Σωτηρη Γουνελα*, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Kυριακή, 2 Aυγούστου 2009

Λαζλο Φ. Φολντενυι: Ο Ντοστογιέφσκι διαβάζει Χέγκελ στη Σιβηρία και κλαίει!... Μετ. Ευάγγ. Νιάνιου, εκδ. Αρμός - σελ. 58

Με μια συναρπαστική γραφή, που συνδυάζει δοκιμιακό λόγο με ποιητική ευαισθησία ο Ούγγρος Φολντένυι μάς βάζει μπροστά στο ζήτημα του δυτικού ρασιοναλισμού μέσω Χέγκελ και στο άλλο του κόσμου και της ζωής, το μυστηριακό, το υπέρλογο, το καρδιακό, που δεν κλείνεται σε εννοιολογικούς κώδικες και καλούπια, μέσω Ντοστογιέφσκι.

Ο Φολντένυι παίρνοντας αφορμή την εξορία του Ντοστογιέφσκι μετά το κάτεργο, σε κωμόπολη της Νότιας Σιβηρίας, όπου στάλθηκε ως απλός στρατιώτης, και τη φιλία που αναπτύχθηκε ανάμεσα σε αυτόν και τον τοπικό νεαρό εισαγγελέα Βράνγκελ, βρήκε στα Απομνημονεύματα του τελευταίου, ανάμεσα στα βιβλία που αυτός προμήθευε τον Ντοστογιέφσκι ή που διάβαζαν μαζί, τον Χέγκελ. Επρόκειτο μάλλον για τα Μαθήματα Φιλοσοφίας της Ιστορίας «που ο Χέγκελ είχε παραδώσει στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου από το φθινόπωρο του 1822 έως την άνοιξη του 1831, το ίδιο διάστημα που δεκάδες χιλιάδες άτομα είχαν εκτοπιστεί στη Σιβηρία» (σ. 10). Σταματά στη φράση του Χέγκελ: « πρέπει να εξαιρέσουμε καταρχάς τη βορινή κατηφόρα, τη Σιβηρία. Αυτή… δεν μας ενδιαφέρει εδώ. Η μορφολογία του τόπου δεν είναι κατάλληλη για μια ιστορική κουλτούρα ή για να καταστεί ιδιαίτερος ιστορικός παράγοντας» (σ. 11).

• Η φράση - κλειδί

Τι διάβασε ο Ντοστογιέφσκι στη φράση; Oτι η Σιβηρία μένει εκτός ιστορίας, ότι στην κεντρική Ευρώπη ένας Γερμανός φιλόσοφος και ο περίγυρός του, οι μαθητές του και πλήθος άλλων δεν ενδιαφέρονταν για τα γεγονότα εκείνα, για τον αγώνα ανθρώπων σαν τον Ντοστογιέφσκι, για τις καταδίκες σε θάνατο ή σε εξορία, για ένα ολόκληρο κόσμο, όπου ο θάνατος και ο πόνος είχαν την πρώτη θέση. Αλλο τόσο και η ζωή στην πνευματική και αληθινή της αξία, πέρα και πάνω από την ιστορία στην οποία υποτίθεται ο Χέγκελ με τον ρασιοναλισμό του έκλεινε τον «πολιτισμένο» κόσμο, αφήνοντας έξω και καταδικάζοντας σχεδόν στην ανυπαρξία ό,τι δεν χωρούσε στο σχήμα του. Μπροστά στον Ντοστογιέφσκι ανοιγόταν μια πραγματικότητα που έφερνε σε σύγκρουση τον άνθρωπο με σάρκα και οστά με τη ιστορία, τον άνθρωπο ως δημιουργημένη ύπαρξη και ελευθερία με την αφαιρετικά νοούμενη ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος, ή ακόμη με μια ιστορία που υπακούει σε ρασιοναλιστικά θεωρητικά σχήματα.

Ο Φολντένυι αντιπαραθέτει τον «ωκεανό της ελευθερίας που ο λόγος δεν μπορεί να οριοθετήσει» στην ορθολογική ιστορία, την επινοημένη και οργανωμένη έτσι που να αφήσει απέξω ό,τι την υπερβαίνει. Συνάμα τίθεται το μέγα θέμα της παρουσίας του κακού στην παγκόσμια ιστορία, αυτού του κακού, του μη ελεγχόμενου, του υπερβατικού σχεδόν, που ο Χέγκελ θέλει να «καθαρίσει» με την επινοημένη ιστορία του. Διαγράφοντας όλα εκείνα τα στοιχεία που συνιστούν τη στρεβλή (αλλά αληθινή όψη της ζωής), την πραγματική ιστορία αν θέλετε, προωθεί στη θέση της μια πλαστή ευτυχία, μια κατάσταση στην οποία δεν μπορούν να συμμετάσχουν όλοι οι λαοί, παρά αυτοί που ανταποκρίνονται στην ορθολογικότητά του, στον προτεσταντισμό του, στην απουσία πρωτογενούς ελευθερίας. Και το κάνει αυτό «στο όνομα του Θεού, αλλά χωρίς θείο πνεύμα» γράφει ο Φολντένυι. Αντικαθιστά τη χριστιανική ιστορία της σωτηρίας μέσα στην οποία ο άνθρωπος δεν σώζεται μονάχα, αλλά καλείται να γίνει κατά χάριν Θεός και όπου μπολιάζεται με τη θεία ελευθερία (αυτήν που αναθεματίζει ο ιεροεξεταστής στους Αδελφούς Καραμαζώφ), την αντικαθιστά με μια ανθρωποκεντρική ελευθερία «που τελικά υποτάσσει τα πάντα στην επιρροή της πολιτικής» εξ ου και «το γεγονός ότι αναζητεί εξήγηση σε όλα».

Την κόλαση που συνάντησε στη Σιβηρία ο Ντοστογιέφσκι την αποδέχτηκε και την ξεπέρασε με την πίστη. Αυτή την κόλαση, για την οποία μιλάει η χριστιανική παράδοση, όταν δεν τη δεχτείς (π.χ. Χέγκελ), όταν τη μηδενίσεις μηδενίζοντας και την άλλη όψη της τον Παράδεισο, τη βρίσκεις μπροστά σου, είτε εντός είτε εκτός ιστορίας: γιατί τι άλλο είναι ο κόσμος που περιγράφει ο Κάφκα, ο Ντοστογιέφσκι, ο Μπέκετ ακόμη και ο Ταρκόφσκι, ή τι άλλο ήταν οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι και ο τρίτος ο λεγόμενος «ψυχρός»; Τι άλλο από την κόλαση ενός κόσμου χωρίς «θεία ελευθερία» και χωρίς τη «ζωντανή ζωή» που λέει ο Ντοστογιέφσκι, αυτή που γεννά ο ρασιοναλισμός και η απροσωπία ή κατά την ρήση του Κίρκεγκορ «η χίμαιρα η οποία στον Χέγκελ, καλείται να εξηγήσει τα πάντα και που παράλληλα είναι το μόνο πράγμα που εκείνος δεν ένιωσε ποτέ την ανάγκη να εξηγήσει».

* Ο Σωτήρης Γουνελάς είναι ποιητής - συγγραφέας.