Ανέκδοτος Πεσόα

Δύο σημαντικά κείμενα («Ultimatum» και «Πέντε διάλογοι για την τυραννία») του μεγάλου Πορτογάλου και Ευρωπαίου ποιητή Φερνάντο Πεσόα (1888-1935), ανέκδοτα μέχρι σήμερα στα ελληνικά, κυκλοφόρησαν από τον ποιητή, πεζογράφο και μεταφραστή Γιάννη Σουλιώτη.

* Το πρώτο «Ultimatum. Η ηθική της δύναμης και άλλα σημαντικά κείμενα» (πρόλογος: Θάνος Βερέμης, «Αρμός») περιλαμβάνει ένα από τα πιο βίαια γραφτά του. Ο Πεσόα, επηρεασμένος από το Μανιφέστο του Φουτουρισμού του Μαρινέτι (1876-1944), το δημοσίευσε με το ετερώνυμό του Αλβάρο ντε Κάμπος, στο πρώτο και τελευταίο τεύχος της επιθεώρησης «Φουτουριστική Πορτογαλία», το οποίο και κατασχέθηκε από την αστυνομία τον Νοέμβριο του 1917.

Τη χειρονομία της δημοσίευσης πρέπει να την εντάξουμε στα ιδιαίτερα θερμά πολιτικά και κοινωνικά συμφραζόμενα της πορτογαλικής ιστορίας: πόλεμος εναντίον της Γερμανίας, εξέγερση του Σιδόνιο Πάις, ο οποίος εγκαθιστά δικτατορία, γενικές απεργίες, βομβαρδισμός του νησιού της Μαδέρας από τους Γερμανούς, αποκατάσταση διπλωματικών σχέσεων με το Βατικανό.

Η λέξη Ultimatum, όπως επισημαίνει ο Γιάννης Σουλιώτης, είναι «για τους Πορτογάλους μια δυσάρεστη ανάμνηση ιδιαίτερου βάρους, μια και το 1890 το αγγλικό ultimatum (=τελεσίγραφο) ήταν η συνέπεια της πτώσης της μοναρχίας, και έτσι η λέξη αυτή έγινε σύμβολο της κατάπτωσης και της ταπείνωσης».

«Το εν λόγω κείμενο αρχίζει σαν λίβελος και καταλήγει σαν σύμβολο πίστης. Είναι γραμμένο σ' ένα στιλ επιδεικτικό, διδακτικό, με λογικούς συλλογισμούς και αλγεβρικούς τύπους, εντελώς αρνητικό σε σημείο που να θεωρείται παρανοϊκό», το περιγράφει ο μεταφραστής του. Οι προτάσεις τού Πεσόα, σκοτεινές και ακατάληπτες· δείχνουν ωστόσο αριστοκρατισμό στη συμπεριφορά και φιλομοναρχισμό στην ιδεολογία.

* Το δεύτερο βιβλίο περιέχει το «διήγημα λογικής», «Ο αναρχικός τραπεζίτης και πέντε διάλογοι για την τυραννία» (πρόλογος: Θεόδωρος Κουλουμπής, «Παρουσία»), όπως το χαρακτήριζε ο ίδιος ο δημιουργός του. Τόσο ο «Αναρχικός τραπεζίτης» (έχει εκδοθεί ξανά στα ελληνικά) όσο και οι «Πέντε διάλογοι» δημοσιεύθηκαν το 1922. Είναι μία δύσκολη και αμφίρροπη για την Ευρώπη εποχή: ο Μουσολίνι παίρνει την εξουσία στην Ιταλία, οι σοβιετικές Δημοκρατίες σχηματίζουν τη Σοβιετική Ενωση και η Αίγυπτος ανακηρύσσεται ανεξάρτητη.

Γραμμένα υπό τη μορφή πλατωνικού διαλόγου, εκπίπτουν τις περισσότερες φορές σε άτυπους εξομολογητικούς μονολόγους, διαθέτουν όλες τις αρετές τού δοκιμιακού έργου του Πορτογάλου δημιουργού: σάτιρα και όνειρο, ειρωνεία ενάντια στο επαναστατικό πνεύμα και χιούμορ ενάντια στον μικροαστισμό.

Στα κείμενα αυτά, κατά εκτίμηση του Γιάννη Σουλιώτη, «εμφανίζεται ένας Πεσόα διάπυρος υπέρμαχος της ελευθερίας και φανατικός εχθρός της άγνοιας, του φανατισμού και της τυραννίας, αλλά και συγχρόνως η ιδιαιτερότητα του πνεύματός του, γεμάτου αμφιβολίες για όλα τα πράγματα, που η παρουσία τους θέτει επώδυνα ερωτηματικά».

• Του ΒΑΣΙΛΗ Κ. ΚΑΛΑΜΑΡΑ, Ελευθεροτυπία, Δευτέρα 3 Αυγούστου 2009