Ουτοπία και πολιτική πράξη

Του Τέρι ΗΓΚΛΕΤΟΝ

• Σε μια από τις τρεις πρόσφατες διαλέξεις του στην Αθήνα, ο Terry Eagleton έδωσε την εξής απάντηση στο ερώτημα ποιο είναι το νόημα της ζωής: ένα συγκρότημα τζαζ. Μια απάντηση που είχε δώσει και παλαιότερα ο μαρξιστής φιλόσοφος του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης G. A. Cohen. Γιατί η συνεργασία και ο αυτοσχεδιασμός ενός συγκροτήματος τζαζ δημιουργούν ένα σύνολο μεγαλύτερο από το άθροισμα των επιμέρους μερών. Το ταλέντο και οι ικανότητες του ενός είναι προϋπόθεση για την πλήρη άνθηση του ταλέντου του άλλου. Δεν είναι αυτή η μορφή πολιτικής αγάπης, για να χρησιμοποιήσουμε τη διατύπωση του Eagleton, η ουσία της ουτοπίας του Μαρξ; Και, όπως μας λέει στο μικρό απόσπασμα που ακολουθεί, από το αυτοβιογραφικό του κείμενο The Gatekeeper: A Memoir (2001), η αριστερά δεν έχει μόνο τα καλύτερα οράματα, αλλά και το μεγαλύτερο ρεαλισμό. Γιατί, απλά, δεν είναι ρεαλιστικό να πιστεύει κανείς ότι αυτό που έχουμε είναι και συγχρόνως το καλύτερο που θα μπορούσαμε να έχουμε. Απλώς, ο ρεαλισμός στον καιρό μας επιτάσσει ριζικούς μετασχηματισμούς στην οικονομία, την κοινωνία και την πολιτική. Ο Eagleton συνδυάζει την κριτική προς αυτούς που τόσο εύκολα συμβιβάζονται με τον καπιταλισμό που ζούμε, με την κριτική στις αριστερίστικες ομάδες όπου κάποτε ανήκε. Με τη διαφορά, ότι η κριτική στους τελευταίους γίνεται με τη σάτιρα, η οποία στο βάθος αγαπάει το αντικείμενο που σατιρίζει. Και αυτό γιατί αναγνωρίζει πως υπάρχει μια ηθική διάσταση σε έναν τέτοιου είδους ακτιβισμό, και ότι από τις πολιτικές ήττες πολλοί γίνανε πολιτικά σοφότεροι. Ευκλείδης ΤΣΑΚΑΛΩΤΟΣ
  

...Η ριζοσπαστική πολιτική μπορεί να μην είναι μια ιδιαίτερα ευχάριστη υπόθεση, παραμένει ωστόσο μια εξαιρετικά μετριοπαθής πρόταση. Ο Bertolt Brecht κάποτε παρατήρησε ότι ο καπιταλισμός ήταν ριζοσπαστικός, όχι ο κομμουνισμός, και μάλιστα ο συνάδελφός του Walter Benjamin πρόσθεσε με σοφία, ότι η επανάσταση δεν ήταν ένα τραίνο εκτός ελέγχου αλλά η χρησιμοποίηση των φρένων έκτακτης ανάγκης. Πράγματι, ο ίδιος ο καπιταλισμός βρίσκεται εκτός ελέγχου και ο σοσιαλισμός επιδιώκει να τον συγκρατήσει. Ο καπιταλισμός είναι, όπως αναγνώριζε ο Μαρξ, επαναστατικός από τη ρίζα του, σαν μια υπερβολική φαουστιανή ορμή πόθου, και ο σοσιαλισμός με τη σειρά του μας επαναφέρει στις πιο ταπεινές μας ρίζες, ως εργατικά και κοινωνικά, υλικώς οριζόμενα όντα.

Αποτελεί σημείο των μίζερων καιρών μας, το γεγονός ότι ακόμα και μια μετριοπαθής πρόταση, π.χ. πως όλοι στον πλανήτη πρέπει να έχουν πρόσβαση σε καθαρό νερό και σε φαγητό, δημιουργεί συγκρούσεις. Θα μπορούσαμε να φανταστούμε επαναστάσεις στο όνομα κάποιου μεγαλειώδους ουτοπικού οράματος, η αναστάτωση όμως της ζωής μας, μόνο και μόνο για να διασφαλιστεί πως όλοι θα έχουν φρέσκα λαχανικά, φαντάζει κάπως συναισθηματικό. Μόνο οι εξτρεμιστές θα διαφωνούσαν με αυτό, και μόνο εκείνοι θα μπορούσαν να επιδοκιμάσουν ένα παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα, το οποίο, όπως λέγεται, πλήρωσε το 1992 τον Michael Jordan για τη διαφήμιση των αθλητικών παπουτσιών της Nike περισσότερο από ό,τι πλήρωσε ολόκληρη την εργατική δύναμη της Νοτιοανατολικής Ασίας που τα παρήγαγε. Οι επαναστάτες είναι εκείνοι οι μετριοπαθείς ρεαλιστές, που κατανοούν την αναγκαιότητα του ριζικού μετασχηματισμού, για τη διόρθωση παρόμοιων πραγμάτων. Όσοι σκέπτονται διαφορετικά, δεν είναι παρά φαντασιόπληκτοι ουτοπιστές, αν και συνήθως (αυτό)αποκαλούνται φιλελεύθεροι ή πραγματιστές [...]

Το γκρουπούσκουλο στο οποίο κάποτε συμμετείχα, είχε διασπαστεί από ένα άλλο, περισσότερο σεχταριστικό, και παρόλο που διατηρούσε κάποια ίχνη καθαρότητας, ήταν γενικά λιγότερο ηθικολογικό. Είναι βέβαια αλήθεια, ότι μόνο και μόνο για να μπορεί κάποιος να είναι κατανοητός τους συντρόφους του έπρεπε να χρησιμοποιεί γραφικές και τυποποιημένες εκφράσεις. Δεν διαμόρφωνες απλώς μια συναίνεση, μια άποψη, ή ακόμα και μια ουρά λεωφορείου, αλλά αγωνιζόσουνα να τα οικοδομήσεις [...] Ένας σύντροφος, που δούλευε σε ένα γειτονικό βιβλιοπωλείο, όπου είχε οργανώσει μια διεκδίκηση για υψηλότερους μισθούς, μου είπε ότι αυτή η κάπως ευγενής κινητοποίηση ολίγων ηλικιωμένων ημι-πανεπιστημιακών «είχε κάποια από τα βασικά στοιχεία της Διαρκούς Επανάστασης όπως την περιέγραψε ο Τρότσκι».

Είναι εύκολο να διακωμωδούμε την υποτιθέμενη σοβαρότητα τέτοιων μικροσκοπικών πολιτικών συσσωματώσεων. Ωστόσο, σε μερικές περιπτώσεις πρέπει απλώς να κάνουμε το σωστό, ανεξαρτήτως των επιπτώσεων∙ αυτό επιτάσσει η ηθική αρχή. Πρόκειται για μια σπάνια αρχή στην πολιτική ζωή, την οποία και θα πρέπει να διαφυλάττουμε, μόνο και μόνο για την πρωτοτυπία της. Πρέπει να διαδηλώσεις ενάντια σε ένα εργοστάσιο με άθλιες συνθήκες εργασίες, ακόμα κι αν δεν υπάρχει καμιά ρεαλιστική προοπτική να κλείσει, πρέπει να ζητήσεις την ανατροπή του απαρτχάιντ από τη στήλη σου, ακόμα κι όταν ξέρεις ότι μόνο 200 άτομα θα τη διαβάσουν. Οι συνέπειες είναι σημαντικές, αλλά δεν είναι τα πάντα [...]

Εκείνη την εποχή, το φοιτητικό κίνημα μπορεί να είχε τους μικρούς του παραλογισμούς, αλλά την ίδια στιγμή συνεισέφερε τα μέγιστα στον τερματισμό του αιματηρού πολέμου στη Νοτιοανατολική Ασία και στη δημοκρατικοποίηση μιας πανεπιστημιακής κοινότητας που ήταν εγκληματικά συνένοχη [...] Στα χρόνια του Θατσερισμού, το να σπουδάσει κανείς Αγγλική φιλολογία, που δεν άνοιγε το δρόμο σε κάποια δουλειά στο χρηματοπιστωτικό τομέα, άρχισε να αποτελεί μια πολιτική επιλογή. Το διανοητικό κλίμα είχε μετασχηματιστεί δραστικά: εικοσάχρονοι, που μόλις πριν από μερικά χρόνια κινούνταν σε ένα περιβάλλον όπου ο ριζοσπαστισμός ήταν τόσο αυτονόητος όσο και ο Δαρβινισμός και ο εμβολιασμός για πολιομυελίτιδα, τώρα παρακολουθούσαν με απορία όσους πανεπιστημιακούς φημολογείτο πως ήταν Μαρξιστές, με την περιέργεια κάποιου που συναντά για πρώτη φορά έναν κοπρολάγνο. Τώρα, ύστερα από αρκετές δεκαετίες, μια φοιτητική γενιά δεν είχε τίποτε πολιτικά σημαντικό να θυμηθεί [...]

Εντούτοις, αυτό δεν σημαίνει πως το καπιταλιστικό σύστημα έχει μαλακώσει. Αντιθέτως, έχει γίνει περισσότερο διαβρωτικό, επιθετικό και θριαμβευτικό από ποτέ. Αυτό ακριβώς είναι που έχει αλλάξει. Η δουλειά συνεχίζεται ως έχει, αλλά σε μεγαλύτερη ένταση. Με αυτή την έννοια, ο σοσιαλισμός μάλλον έχει ηττηθεί, παρά ακυρωθεί. Και, παραδόξως, αυτή η αδυναμία του τον κάνει πιο επίκαιρο από ποτέ - μια ένδειξη ότι το σύστημα στο οποίο αντιπαρατίθεται είναι επικίνδυνα εκτός ελέγχου.

Σε τελική ανάλυση, το χάσμα μεταξύ ριζοσπαστών και συντηρητικών είναι βαθύτερο από την πολιτική. Ο ριζοσπάστης/τρια δεν μπορεί να ξεπεράσει την κατάπληξη που προκαλεί η παραδοχή ότι υπάρχουν άνθρωποι στον κόσμο που καταφάσκουν στην υπάρχουσα τάξη πραγμάτων. Όσο δύσκολο κι αν είναι να το χωνέψει κανείς, αυτοί οι φιλελεύθεροι/συντηρητικοί φαντάζονται πως αυτό που βλέπουμε τώρα είναι περίπου το μόνο που θα έχουμε για πάντα. Το σφάλμα του αριστεριστή, αντιθέτως, είναι ότι φαντάζεται πως μετά την επανάσταση όλα θα είναι διαφορετικά - ότι θα καταργήσουμε τις χαρτοπετσέτες μαζί με την ιδιωτική ιδιοκτησία, ότι θα μετασχηματίσουμε τις οδοντόβουρτσες μαζί με το Εθνικό Σύστημα Υγείας. Αυτό αποτελεί πλάνη, αλλά τουλάχιστον αφήνει ανοικτό το ενδεχόμενο ενός μέλλοντος τόσο ριζικά διαφορετικού από το παρόν, όσο απόμακρο είναι το απώτατο παρελθόν. Δεν είναι λοιπόν απορίας άξιο, ότι ο καπιταλισμός επιδιώκει να εξαλείψει το παρελθόν, γιατί το παρελθόν δείχνει τη διαφορά, και με αυτόν τον τρόπο το μέλλον.

Ως γνωστόν, ο Μαρξ παρατήρησε ότι η ιστορία έχει την τάση να επαναλαμβάνεται∙ και σε τίποτα δεν το επαληθεύει πιο πολύ αυτό, παρά στις αναγγελίες για το τέλος της ιστορίας. Τέτοιες νεκρολογίες έχουν διατυπωθεί πάρα πολλές φορές, από την Καινή Διαθήκη μέχρι τον Χέγκελ. Μια διαταγή έξωσης της ιστορίας εκδόθηκε και από το αποκαλούμενο τέλος-της-ιδεολογίας, ένα κίνημα της δεκαετίας του ’50. Με την άμεση ακολουθία των κινημάτων των φοιτητών, των μαύρων και του Βιετνάμ, αυτό αποδείχθηκε μια ιδιαίτερα ανόητη προφητεία. Επειδή μια παρόμοια διακήρυξη έχει επαναληφθεί και στις μέρες μας, θα πρέπει να θυμόμαστε, όπως θα μπορούσε να είχε παρατηρήσει ο Oscar Wilde, ότι να κάνεις λάθος σε σχέση με το τέλος της ιστορίας μια φορά αποτελεί αστοχία, αλλά να κάνεις το ίδιο λάθος και δεύτερη φορά αποτελεί καθαρή απερισκεψία.