Μάρθα Νούσμπαουμ: Με τη λογοτεχνία γινόμαστε ηθικότεροι

• Η αμερικανίδα φιλόσοφος υποστηρίζει ότι η απάντηση στο αριστοτελικό ερώτημα «Πώς πρέπει να ζει κανείς;» μπορεί να βρεθεί στα έργα του Χένρι Τζέιμς, του Προυστ, του Ντίκενς και του Μπέκετ

Κουζέλη Λαμπρινή, ΤΟ ΒΗΜΑ:  23/08/2015

Martha C. Nussbaum
Ερωτος γνώση
Δοκίμια για τη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία
Μετάφραση Γιώργος Λαμπράκος.
Εκδόσεις Πατάκη, 2015,
σελ. 796, τιμή 20,90 ευρώ

«Στο σχολείο, τον Αριστοτέλη, τον Πλάτωνα, τον Σπινόζα, τον Καντ - αυτούς δεν τους ήξερα ακόμη. Ο Ντίκενς, η Τζέιν Οστεν, ο Αριστοφάνης, ο Μπεν Τζόνσον, ο Ευριπίδης, ο Σαίξπηρ, ο Ντοστογέφσκι - αυτοί ήταν οι φίλοι μου». Αυτοί οι φίλοι, οι λογοτέχνες, με τους οποίους γνωριζόμαστε στα σχολικά μας χρόνια, θέτουν με τον τρόπο τους ηθικά ερωτήματα πολύ προτού έρθουμε σε επαφή με τον δομημένο φιλοσοφικό λόγο, υποστηρίζει η Μάρθα Νούσμπαουμ στη συλλογή δοκιμίων Ερωτος γνώση (μτφ. Γιώργος Λαμπράκος, Πατάκης, 2015).

Σε μια υπέρβαση της αρχαίας διαμάχης μεταξύ ποίησης και φιλοσοφίας για τη φύση της ηθικής γνώσης, η οποία αρχίζει από τον Πλάτωνα, η διακεκριμένη αμερικανίδα φιλόσοφος υπογραμμίζει ότι η ηθική αντίληψη και γνώση προϋποθέτουν και διανοητική και συναισθηματική δραστηριότητα. Αυτό το ηθικά απαραίτητο συναισθηματικό ρεπερτόριο το διαμορφώνουμε αφενός μέσα από ιστορίες, από λογοτεχνικές αφηγήσεις, τονίζει η Νούσμπαουμ. Αφετέρου, η πολυπλοκότητα και τα μυστήρια του κόσμου και η απάντηση στο αριστοτελικό ερώτημα «πώς πρέπει να ζει κανείς;» διατυπώνονται εναργέστερα και πληρέστερα στον λόγο της λογοτεχνίας παρά στο επίπεδο ύφος της συμβατικής φιλοσοφικής πρόζας.

Στον τόμο μελετά τη διερεύνηση της ψυχής στον Πλάτωνα και στον Προυστ, τη διαπαιδαγώγηση στην αγάπη στο έργο του Μπέκετ, την πρακτική αρετή στα μυθιστορήματα του Χένρι Τζέιμς. Φλυαρίες και επαναλήψεις είναι αναπόφευκτες, εφόσον τα δοκίμια πρωτοδημοσιεύθηκαν αυτοτελώς και διατηρούν και στον τόμο την αυτονομία τους. Αντιρρήσεις μπορούν να διατυπωθούν σχετικά με τη θέση που προσπαθεί να εδραιώσει η Νούσμπαουμ ότι στη μελέτη των μεγάλων έργων της ηθικής φιλοσοφίας - από την αρχαιότητα ως τα έργα των οπαδών του καντιανισμού και του ωφελιμισμού - πρέπει να προσθέσουμε και τη μελέτη ορισμένων μυθιστορημάτων. Δεν εξηγεί, λόγου χάριν, τι χαρακτηριστικά θα έχουν αυτά τα μυθιστορήματα, εφόσον δεν προσφέρονται όλα για την αγωγή στο αγαθό. Η ίδια έχει κάνει προσεκτικές επιλογές: Το χρυσό κύπελλο του Τζέιμς, το Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο του Προυστ, τον Δαβίδ Κόπερφιλντ του Ντίκενς, την τριλογία Μολλόυ, Ο Μαλόν πεθαίνει, Ο ακατονόμαστος του Μπέκετ. Παρ' όλα αυτά, τα δοκίμια της Νούσμπαουμ δίνουν από την πλευρά της φιλοσοφίας μια ισχυρή απάντηση στο ερώτημα «Γιατί διαβάζουμε λογοτεχνία;» και είναι χρήσιμα όταν τίθεται το ζήτημα «Πώς διδάσκουμε λογοτεχνία;».

Ενδιαφέρουσα πολύ, από μια ιστορική οπτική, για τις ανθρωπιστικές επιστήμες -τον ρόλο των οποίων στη σύγχρονη ζωή υπερασπίζεται επίμονα στην εργογραφία της η Νούσμπαουμ - είναι η εκτενής εισαγωγή στον τόμο, ένα κείμενο αυτοβιογραφικού χαρακτήρα. Η αμερικανίδα καθηγήτρια του Πανεπιστημίου του Σικάγου καταγράφει την εξέλιξη της ηθικής φιλοσοφίας και των κλασικών σπουδών στα αμερικανικά πανεπιστήμια στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, ασκεί κριτική στην εμμονή στην ακαδημαϊκή «καθαρότητα» των διαφόρων κλάδων της φιλοσοφίας και των ανθρωπιστικών σπουδών εν γένει και περιγράφει το αδιέξοδο στο οποίο εγκλωβίζονται εμμένοντας σε σχολαστικές εσωστρεφείς θεωρητικές προσεγγίσεις. Ειδικά για τη λογοτεχνική κριτική, τα δοκίμια είναι ενδεικτικά της τάσης της απομάγευσης από τις φορμαλιστικές θεωρίες που άρχισε να παρατηρείται στα αγγλοαμερικανικά πανεπιστήμια από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και μετά και της μετακίνησης της λογοτεχνικής κριτικής από την άψυχη εξέταση των κειμένων σε προσεγγίσεις με κέντρο τον κόσμο και τον άνθρωπο.