Γκίντερ Γκρας, η συνείδηση ενός έθνους

 

Οποιος είχε την τύχη να συνομιλήσει με τον Γκ. Γκρας αναγνώριζε στο πράο βλέμμα του και κυρίως στα εκφραστικά χέρια, που δεν άφηναν σχεδόν ποτέ την πίπα και τα σπίρτα, την ένταση του δημιουργού, στο χαρτί και το απτό υλικό. 

ΚΩΣΤΑΣ Θ. ΚΑΛΦΟΠΟΥΛΟΣ, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 15/04/2015
Με τον θάνατο του Γκίντερ Γκρας, κλείνει σιγά σιγά κατ’ αρχάς το κεφάλαιο «πρώτη μεταπολεμική γενιά» της σύγχρονης γερμανικής, και ευρύτερα ευρωπαϊκής, λογοτεχνίας. Απομένει μόνο ο Μ. Βάλζερ, ως τελευταίος επιζών μιας (άτυπης) «γενιάς του ’30», αφού προηγήθηκαν αρκετές δεκαετίες πριν ο X. Μπελ (1917-1985), ο Π. Βάις (1916-1982) και ο Ού. Γιόνζον (1930-1980), οι οποίοι διαμόρφωσαν πρωτίστως τη λεγόμενη γερμανο-γερμανική λογοτεχνία, αναδείχθηκαν από τη λογοτεχνική ομάδα «Gruppe 47» και επιπλέον επανασυνέδεσαν την εθνική λογοτεχνία και γλώσσα με την ευρωπαϊκή παράδοση, που είχε αποκοπεί από την εποχή του Τόμας Μαν και του Γκότφριντ Μπεν.

Ο Γκρας ήταν το «τενεκεδένιο ταμπούρλο» ενός δημιουργικού- (αυτο)καταστροφικού έθνους που χτυπούσε σε δαιμονιώδη ρυθμό ακατάπαυστα: ένας Οσκαρ Μάτσερατ που επιμένει να διατυμπανίζει, κυριολεκτικά και λογοτεχνικά, τη μοίρα, τις ενοχές, αλλά πρωτίστως την ανάγκη να μην επαναληφθεί το ζοφερό παρελθόν. Το credo του ήταν «όποιος σωπαίνει γίνεται ένοχος».

Για τον σκοπό αυτό χρησιμοποιεί τον λόγο και την τέχνη, τη γραφή και την πολιτική, τη γλώσσα και τη μνήμη, σε βαθμό που ορισμένα έργα του («Από το ημερολόγιο ενός σαλιγκαριού», «Ο αιώνας μου») να αποτελούν τη λογοτεχνική συνθήκη και καταγραφή της γερμανικής σοσιαλδημοκρατικής παράδοσης.

Η αλληλογραφία του με τον Βίλι Μπραντ («Καθημερινή», 28.7.2013) αποτυπώνει όχι μόνο τη βαθιά σχέση του με τον οραματιστή πολιτικό, αλλά και το πάθος του να τεθεί η λογοτεχνία στην υπηρεσία της πολιτικής, όχι ως απλή συστράτευση αλλά ως διαρκής επιστράτευση. Αν και η γονυκλισία του Μπραντ στη Βαρσοβία εκτιμούν πως οφείλεται σε έμμεση προτροπή του Γκρας να προβεί σε μια «ασυνήθιστη κίνηση», ο «δημοκρατικός παρεμβατισμός» του συγγραφέα έφερνε ενίοτε τον καγκελάριο σε αμηχανία.

Ηταν η στεντόρεια φωνή της συνείδησης του γερμανικού έθνους, ένας κήρυκας της ηθικής υποχρέωσης της λογοτεχνίας πρωτίστως απέναντι στην Ιστορία και στον πολιτισμό. Το εγχείρημά του δεν είχε πάντα θετικά αποτελέσματα: όταν έγραφε ο πολιτικός Γκρας, έχανε ο λογοτέχνης, όπως συνέβη σχετικά πρόσφατα με τις δύο ατυχείς μάλλον ποιητικές παρεμβάσεις του για τις δύσκολες σχέσεις Ιράν - Ιράκ και για την «κατάντια» της Ελλάδας.

Αντίθετα, ο «Λόγος εναντίον της συνήθειας», που εκφώνησε κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα τον Μάρτιο του 1972, παραμένει μνημειώδης, ένας σύγχρονος «Επιτάφιος», που θα έπρεπε να συμπεριλαμβάνεται στα σχολικά αναγνώσματα: «Ενας συγγραφέας, που είναι ταυτόχρονα και πολίτης». Εκείνος που (ξέρει να) αφυπνίζει την κοιμισμένη συνείδηση, να προειδοποιεί τον ανυποψίαστο αναγνώστη, να ταρακουνά τον κόσμο, της λογοτεχνίας και της πολιτικής. Ο Βασίλης Βασιλικός («Πορτραίτα»), λίγο πριν από την επίσκεψη του Γκρας στην Αθήνα, τον προτρέπει να πραγματοποιήσει το ταξίδι του: «Η διάβρωση του καθεστώτος πρέπει να γίνει από μέσα, τέρμα οι αποχές και τα μποϊκοτάζ», και ο Γκρας συμμερίζεται την άποψη του ομοτέχνου του.

• Πολυσχιδές έργο

Ο Γκίντερ Γκρας αφήνει παρακαταθήκη στις επόμενες γενιές ένα πολυσχιδές έργο από μυθιστορήματα, θεατρικά έργα, ποιήματα, χαρακτικά και γλυπτά, μαζί με ένα Νομπέλ Λογοτεχνίας. Στα ελληνικά αποδόθηκε εύστοχα στις μεταφράσεις της Τούλας Σιετή, πρωτίστως από τον «Οδυσσέα», αν και είχαν προηγηθεί οι εκδόσεις «Διογένης». Οποιος είχε την τύχη να συνομιλήσει μαζί του αναγνώριζε στο πράο βλέμμα του και κυρίως στα εκφραστικά χέρια, που δεν άφηναν σχεδόν ποτέ την πίπα και τα σπίρτα, την ένταση του δημιουργού, στο χαρτί και το απτό υλικό. Η σκιά που άφησε η καθυστερημένη εξομολόγησή του, το 2006, περί νεανικής ένταξης στα SS, δεν στάθηκε ικανή να αμαυρώσει τη ζωή και το έργο τού πλέον συνεπούς αλλά και ταυτόχρονα αντιφατικού σύγχρονου Γερμανού συγγραφέα.