Οταν η ζωή γίνεται παιχνίδι

ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 5/3/2016  

ΒΛΑΝΤΙΜΙΡ ΝΑΜΠΟΚΟΦ
Η άμυνα του Λούζιν
μτφρ.: Γιώργος -
Ικαρος Μπαμπασάκης
εκδ. Μεταίχμιο 

«Η άμυνα του Λούζιν» ή «Η άμυνα» είναι το τρίτο μυθιστόρημα που έγραψε ο σπουδαίος Ρώσος συγγραφέας κατά τη διάρκεια της εξορίας του στο Βερολίνο. Πρώτα δημοσιεύτηκε σε περιοδικό, το 1929, με το ψευδώνυμο Β. Σίριν, εξεδόθη όμως το 1930 από εκδοτικό οίκο Ρώσων εμιγκρέδων, ενώ στα αγγλικά κυκλοφόρησε το 1964 σε μετάφραση του συγγραφέα και του Μ. Σκαμλ.

Τον Ναμπόκοφ τον απασχόλησαν το σκάκι και οι ευφυείς παίκτες του, κάτι ανάλογο συναντάται στη «Σκακιστική νουβέλα» του Στέφαν Τσβάιχ, όχι μόνο στην «Aμυνα του Λούζιν» αλλά και στο μυθιστόρημά του «Η αληθινή ζωή του Σεμπάστιαν Νάιτ» (1941). Στο πρόσφατα εκδοθέν στα ελληνικά μυθιστόρημα «Η άμυνα του Λούζιν», ήρωας είναι ένας ευφυής σκακιστής, ο οποίος γίνεται θύμα του ταλέντου του, καθώς δεν μπορεί να το διαχειριστεί. Ζει στον δικό του περίκλειστο κόσμο, αδέξιος, μακριά από την πραγματικότητα, και γίνεται εντέλει αυτοκαταστροφικός. Ο πατέρας του, που είναι συγγραφέας, αλλά και τα άλλα μέλη της οικογένειάς του δεν μπορούν να κατανοήσουν τον πολύπλοκο ψυχισμό του. O Λούζιν, μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και τη Ρωσική Επανάσταση, πηγαίνει να ζήσει στο Βερολίνο ως αναγνωρισμένος παίκτης, ενώ λίγο αργότερα τον ακολουθεί και ο πατέρας του. Στη ζωή του θα παίξουν σημαντικό ρόλο ο δάσκαλος και μάνατζέρ του, ο Βαλεντίνοφ, καθώς και ο σπουδαίος αντίπαλός του στο σκάκι, ο Ιταλός Τουράτι.
Μεγάλη αντίφαση, που αποδυναμώνει τις δεξιότητές του, είναι η διάσταση ανάμεσα στα μοναχικά παιχνίδια που παίζει με την επινοητική φαντασία του και την εφαρμογή των στρατηγικών του κατά τη διάρκεια του πραγματικού παιχνιδιού. Νιώθει, όσο περνάει ο χρόνος, ανίκανος να ελέγξει την ατολμία του, που τον συγκρατεί από αποφασιστικές και σίγουρες κινήσεις. Οι ισοπαλίες ή οι ήττες τον τρομάζουν και τον αποδιοργανώνουν. Το χάσμα, με την πάροδο του χρόνου, ανάμεσα στο πραγματικό και το παράλογο, τη λογική και την τρέλα, μεγαλώνει όλο και πιο πολύ, ενώ η ζωή ταυτίζεται με το παιχνίδι ή όπως χαρακτηριστικά λέει ο ήρωας: «Η μόνη λύση είναι να βγω από το παιχνίδι», σελ. 323. Η τριτοπρόσωπη αφήγηση είναι συμπυκνωμένη, οι μεταβάσεις από τον έναν ήρωα στον άλλον, από τη μία χρονική στιγμή στην άλλη, γίνονται ασθματικά, σε ενιαία γραμμή, όπως «μιλάει η μνήμη», ενώ εμφανίζονται χαρακτήρες για την ταυτότητα των οποίων αναφέρονται λεπτομέρειες, όχι εξ αρχής, αλλά πολύ αργότερα, και αφού έχουν παρεμβληθεί περιγραφές άλλων προσώπων. Ο ίδιος ο συγγραφέας είχε υποστηρίξει κάποτε ότι από όλα τα έργα του που γράφτηκαν στα ρωσικά, «Η άμυνα» διαθέτει τη μεγαλύτερη «ζεστασιά».
Ο χαρακτήρας του Λούζιν έχει πολλές αναλογίες, ακόμα και στην επιλογή του τέλους, με την περίπτωση του σπουδαίου Γερμανού σκακιστή Κουρτ Φον Μπάρντελεμπεν (1861-1924), τον οποίο γνώριζε ο Ναμπόκοφ. Ενδιαφέρουσα υπήρξε, επίσης, και η μεταφορά της υπόθεσης του μυθιστορήματος στον κινηματογράφο, το 2000, από την Ολλανδέζα σκηνοθέτιδα Μάρλιν Γκόρις, με πρωταγωνιστές τον Τζον Τορτούρο και την Εμιλι Γουότσον. Έντυπη