Με την επιφυλλίδα μου της 16ης Νοεμβρίου («Επαρχιωτισμός και κριτική») σχολίαζα μια χαρακτηριστική περίπτωση επαρχιωτισμού στη λογοτεχνική κριτική μας. Καθώς η περίπτωση εκείνη ήταν ατομική- αναφερόμουν σε έναν συγκεκριμένο κριτικό- σήμερα θα ολοκληρώσω την εικονογράφηση αυτού του κριτικού φαινομένου με τον σχολιασμό μιας συλλογικής έκφρασής του. Αναφέρομαι στην πρόσφατη επίσκεψη του Τέρρυ Ηγκλετον στην Ελλάδα και στη δεξίωσή της από την, αυτοπροσδιοριζόμενη ως, αριστερή λογοτεχνική κριτική. Η υποδοχή του πολυσχιδούς Βρετανού διανοητή από τον Τύπο ήταν γενικά ενθουσιώδης. Εκεί όμως που η επίσκεψη έλαβε νόημα μεσσιανικό και η υποδοχή της τη μορφή διπλής Κυριακής των Βαΐων ήταν το ένθετο των «Αναγνώσεων» της Αυγής, το οποίο αφιέρωσε στον Ηγκλετον δύο τεύχη του (21 και 28 Δεκεμβρίου), με πλήθος ελληνικών κειμένων για το έργο του, κείμενα του ίδιου του Ηγκλετον και μια μακρότατη συνέντευξή του. Υπό την αιγίδα των «Αναγνώσεων» φαίνεται να έγινε και η κύρια διάλεξη του Ηγκλετον στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών, αφού η επίσημη παρουσίαση του ομιλητή έγινε από συνεργάτη του ενθέτου, το οποίο και δημοσίευσε το κείμενό της.
Για όσους από τους παρευρεθέντες στη διάλεξη ο κριτικός νους λειτουργεί ακόμη- και ήταν πολύ λίγοι, αφού η ομιλία διακοπτόταν κάθε τόσο από θερμά χειροκροτήματα- η διάλεξη, με τον πολλά υποσχόμενο τίτλο «Το τέλος της κριτικής», ήταν μια απογοήτευση. Ο επαρχιωτισμός της όλης εκδήλωσης έγινε αισθητός ήδη από την αρχή, με τον ξαναμμένο παρουσιαστή ειρωνευόμενο τους επικριτές του υψηλού φιλοξενουμένου, ιδιαίτερα τον πρίγκηπα της Ουαλλίας, «που κάποτε χάρισε στον Ηγκλετον τον υπέροχο χαρακτηρισμό “dreadful”», και τον Ελληνα πανεπιστημιακό «που τις προάλλες σύστηνε τον Ηγκλετον ως νεοζντανοφικό». Το περιεχόμενο της παρουσίασης δικαίωνε, βέβαια, τον πρίγκηπα, αφού, όπως ο αγαθός αρχοντοχωριάτης του Μολιέρου που έκανε ανεπιγνώστως πρόζα, έτσι και ο πανάγαθος παρουσιαστής έκανε νεοζντανοφισμό χωρίς να το ξέρει. Διότι τι άλλο παρά ένα νεοζντανοφικό λογοτεχνικό κριτικό παρουσίαζε περιγράφοντας τον Ηγκλετον ως έναν κριτικό για τον οποίο «το ζητούμενο δεν είναι η συνέπεια της μεθόδου αλλά η συνέπεια του πολιτικού σκοπού» και εκθειάζοντας την «ακτιβιστική “αυθάδεια” του κριτικού του λόγου»; Περιγραφή στην οποία ανταποκρίθηκε πλήρως ο Ηγκλετον με την, κατά τα άλλα, νεφελώδη, περί παντός του επιστητού, διάλεξή του.
Εσωσε την τιμή της κριτικής μας ο σχολιασμός της διάλεξης από την Ελισάβετ Κοτζιά στην Καθημερινή (7 Δεκεμβρίου). «Υπήρξε», γράφει, «κάτι περισσότερο από απογοητευτική, δημιουργώντας ένα δυσάρεστο αίσθημα κίβδηλου». Συνέβαλε, θα προσέθετα, σε αυτό και η νεοαποικιακού τύπου εκπολιτιστική αντιμετώπιση από τον Ηγκλετον του ιθαγενούς ακροατηρίου.
Αλλά τον εντονότερο κριτικό επαρχιωτισμό απέπνεε η θρησκευτική ευλάβεια του Αφιερώματος των «Αναγνώσεων». Ενώ ακόμη και οι μαθητές του Ιησού αμφισβητούσαν ενίοτε τις επιλογές του Διδασκάλου, οι εν Ελλάδι απόστολοι του Ηγκλετον παρέθεταν περικοπές από την παλαιά διαθήκη του έμφορτοι ιερού δέους. Είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος με τον οποίο ξόρκισαν την πρόσφατη στροφή του ρωμαιοκαθολικά αναθρεμμένου Ηγκλετον προς θέσεις τις οποίες ο ίδιος μαχόταν ως αντιδραστικές και λοιδορούσε επί ολόκληρες δεκαετίες. Γράφει ο ένας: «Η “μεταφυσική στροφή” του Ηγκλετον» (ο οποίος τώρα, με την καινή διαθήκη του - με το βιβλίο του Μετά τη θεωρία, 2003· και όχι μόνο με αυτό- διαχωρίζοντας τη θέση του από τους άλλους κήρυκες της αντιουσιοκρατικής Θεωρίας, υπερασπίζεται τις ιδέες της αντικειμενικότητας και της απόλυτης αλήθειας) «δεν σαλπίζει άτακτη υποχώρηση από τις ιδεολογικές του αναφορές», απλώς «στρέφει το βλέμμα σε αγωνίες μάλλον ασυνήθιστες για τη ριζοσπαστική θεωρία». «Δεν σημαίνει», διαβεβαιώνει ο άλλος, «συντηρητική στροφή, νοσταλγική επιστροφή στον καθολικισμό ή προσχώρηση στον χρεωκοπημένο φιλελεύθερο ανθρωπισμό, αλλά ακριβώς το αντίθετο, μια απόπειρα για την ανάδειξη του θεμελιακού ηθικού και στοχαστικού πυρήνα της μαρξιστικής σκέψης» (ως εάν ο Ηγκλετον όλο τον προηγούμενο καιρό αγωνιζόταν να αναδείξει κάτι άλλο, και ως εάν οι ουσίες, προς τις οποίες έχει τώρα στραφεί, βρίσκονται στον πυρήνα της μαρξιστικής σκέψης).
Ενδεικτικό της σύγχυσης του Αφιερώματος είναι ότι περιέλαβε- αντιφατικώς- και ένα απόσπασμα από τη διάλεξη του Ηγκλετον στα Γιάννενα, με θέμα την ποίηση, και ένα άρθρο της Αθηνάς Βογιατζόγλου, σχολιασμό του πρόσφατου βιβλίου του Ηγκλετον Ηow to Read a Ρoem (2006)- τα μόνα ενδιαφέροντα κείμενα του Αφιερώματος. Αλλά οι θέσεις αυτής της διάλεξης, περιεχόμενες στο βιβλίο, που είναι προϊόν της στροφής του συγγραφέα του- εδώ βρίσκεται το ενδιαφέρον τους- δεν είναι διαφορετικές από εκείνες της, προΘεωρητικής, Νέας Κριτικής, τις οποίες χλευάζουν οι «Αναγνώσεις» και μυκτήριζε ο Ηγκλετον προηγουμένως.
Προοδευτική κριτική είναι το να κρίνεις με το μυαλό σου, όχι με το μυαλό των άλλων. Η άκριτη μεσσιανοποίηση του Ηγκλετον και η καθησυχαστική παρανάγνωση των πρόσφατων βιβλίων του είναι συμπτώματα βαρείας μορφής κριτικού επαρχιωτισμού και συντηρητικής σκέψης.
Για όσους από τους παρευρεθέντες στη διάλεξη ο κριτικός νους λειτουργεί ακόμη- και ήταν πολύ λίγοι, αφού η ομιλία διακοπτόταν κάθε τόσο από θερμά χειροκροτήματα- η διάλεξη, με τον πολλά υποσχόμενο τίτλο «Το τέλος της κριτικής», ήταν μια απογοήτευση. Ο επαρχιωτισμός της όλης εκδήλωσης έγινε αισθητός ήδη από την αρχή, με τον ξαναμμένο παρουσιαστή ειρωνευόμενο τους επικριτές του υψηλού φιλοξενουμένου, ιδιαίτερα τον πρίγκηπα της Ουαλλίας, «που κάποτε χάρισε στον Ηγκλετον τον υπέροχο χαρακτηρισμό “dreadful”», και τον Ελληνα πανεπιστημιακό «που τις προάλλες σύστηνε τον Ηγκλετον ως νεοζντανοφικό». Το περιεχόμενο της παρουσίασης δικαίωνε, βέβαια, τον πρίγκηπα, αφού, όπως ο αγαθός αρχοντοχωριάτης του Μολιέρου που έκανε ανεπιγνώστως πρόζα, έτσι και ο πανάγαθος παρουσιαστής έκανε νεοζντανοφισμό χωρίς να το ξέρει. Διότι τι άλλο παρά ένα νεοζντανοφικό λογοτεχνικό κριτικό παρουσίαζε περιγράφοντας τον Ηγκλετον ως έναν κριτικό για τον οποίο «το ζητούμενο δεν είναι η συνέπεια της μεθόδου αλλά η συνέπεια του πολιτικού σκοπού» και εκθειάζοντας την «ακτιβιστική “αυθάδεια” του κριτικού του λόγου»; Περιγραφή στην οποία ανταποκρίθηκε πλήρως ο Ηγκλετον με την, κατά τα άλλα, νεφελώδη, περί παντός του επιστητού, διάλεξή του.
Εσωσε την τιμή της κριτικής μας ο σχολιασμός της διάλεξης από την Ελισάβετ Κοτζιά στην Καθημερινή (7 Δεκεμβρίου). «Υπήρξε», γράφει, «κάτι περισσότερο από απογοητευτική, δημιουργώντας ένα δυσάρεστο αίσθημα κίβδηλου». Συνέβαλε, θα προσέθετα, σε αυτό και η νεοαποικιακού τύπου εκπολιτιστική αντιμετώπιση από τον Ηγκλετον του ιθαγενούς ακροατηρίου.
Αλλά τον εντονότερο κριτικό επαρχιωτισμό απέπνεε η θρησκευτική ευλάβεια του Αφιερώματος των «Αναγνώσεων». Ενώ ακόμη και οι μαθητές του Ιησού αμφισβητούσαν ενίοτε τις επιλογές του Διδασκάλου, οι εν Ελλάδι απόστολοι του Ηγκλετον παρέθεταν περικοπές από την παλαιά διαθήκη του έμφορτοι ιερού δέους. Είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος με τον οποίο ξόρκισαν την πρόσφατη στροφή του ρωμαιοκαθολικά αναθρεμμένου Ηγκλετον προς θέσεις τις οποίες ο ίδιος μαχόταν ως αντιδραστικές και λοιδορούσε επί ολόκληρες δεκαετίες. Γράφει ο ένας: «Η “μεταφυσική στροφή” του Ηγκλετον» (ο οποίος τώρα, με την καινή διαθήκη του - με το βιβλίο του Μετά τη θεωρία, 2003· και όχι μόνο με αυτό- διαχωρίζοντας τη θέση του από τους άλλους κήρυκες της αντιουσιοκρατικής Θεωρίας, υπερασπίζεται τις ιδέες της αντικειμενικότητας και της απόλυτης αλήθειας) «δεν σαλπίζει άτακτη υποχώρηση από τις ιδεολογικές του αναφορές», απλώς «στρέφει το βλέμμα σε αγωνίες μάλλον ασυνήθιστες για τη ριζοσπαστική θεωρία». «Δεν σημαίνει», διαβεβαιώνει ο άλλος, «συντηρητική στροφή, νοσταλγική επιστροφή στον καθολικισμό ή προσχώρηση στον χρεωκοπημένο φιλελεύθερο ανθρωπισμό, αλλά ακριβώς το αντίθετο, μια απόπειρα για την ανάδειξη του θεμελιακού ηθικού και στοχαστικού πυρήνα της μαρξιστικής σκέψης» (ως εάν ο Ηγκλετον όλο τον προηγούμενο καιρό αγωνιζόταν να αναδείξει κάτι άλλο, και ως εάν οι ουσίες, προς τις οποίες έχει τώρα στραφεί, βρίσκονται στον πυρήνα της μαρξιστικής σκέψης).
Ενδεικτικό της σύγχυσης του Αφιερώματος είναι ότι περιέλαβε- αντιφατικώς- και ένα απόσπασμα από τη διάλεξη του Ηγκλετον στα Γιάννενα, με θέμα την ποίηση, και ένα άρθρο της Αθηνάς Βογιατζόγλου, σχολιασμό του πρόσφατου βιβλίου του Ηγκλετον Ηow to Read a Ρoem (2006)- τα μόνα ενδιαφέροντα κείμενα του Αφιερώματος. Αλλά οι θέσεις αυτής της διάλεξης, περιεχόμενες στο βιβλίο, που είναι προϊόν της στροφής του συγγραφέα του- εδώ βρίσκεται το ενδιαφέρον τους- δεν είναι διαφορετικές από εκείνες της, προΘεωρητικής, Νέας Κριτικής, τις οποίες χλευάζουν οι «Αναγνώσεις» και μυκτήριζε ο Ηγκλετον προηγουμένως.
Προοδευτική κριτική είναι το να κρίνεις με το μυαλό σου, όχι με το μυαλό των άλλων. Η άκριτη μεσσιανοποίηση του Ηγκλετον και η καθησυχαστική παρανάγνωση των πρόσφατων βιβλίων του είναι συμπτώματα βαρείας μορφής κριτικού επαρχιωτισμού και συντηρητικής σκέψης.
- Ο κ. Νάσος Βαγενάς είναι καθηγητής της Θεωρίας και Κριτικής της Λογοτεχνίας στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών.
No comments:
Post a Comment