Η ψυχροπολεμική Βιέννη

Κατανόηση της αυστριακής ιδιαιτερότητας, πέρα από τον μύθο του «Τρίτου ανθρώπου»

• Του Κωστα Θ. Καλφοπουλου, Η Καθημερινή, Kυριακή, 30 Iανoυαρίου 2011

• M. HANSEL, M. ROHRWASSER
  (επιμ.) Kalter Krieg in ƒsterreich. Literatur-Kunst-Kultur
  P. Zolnay Verlag Βιέννη 2010

Αν το Βερολίνο καθόριζε από το 1945 μέχρι το 1989 τον «πολιτικό Μεσημβρινό του μεταπολεμικού κόσμου, η Βιέννη αποτέλεσε το ίδιο χρονικό διάστημα την «πρωτεύουσα του Ψυχρού Πολέμου», ως έδρα διεθνών οργανισμών, αλλά και της ευρωπαϊκής διπλωματίας. Αμφότερες οι πρωτεύουσες (με ισχυρό τοπικό ιδίωμα, κοινώς «διάλεκτο») είχαν την ίδια ακριβώς αφετηρία: την «ώρα μηδέν», μετά τη συντριβή του εθνικοσοσιαλισμού, καθώς διαμελίζονται σε τέσσερις τομείς κατοχής (αμερικανικό, σοβιετικό, βρετανικό και γαλλικό), αν θυμηθούμε τη χαρακτηριστική σκηνή από τον «Τρίτο άνθρωπο» των Κάρολ Ριντ και Γκράχαμ Γκριν, όταν η «μεικτή περίπολος» των Συμμαχικών Δυνάμεων Κατοχής συλλαμβάνει την Αννα Σμιτ, και μέσα στην ένταση της στιγμής ο Γάλλος στρατιώτης τής προσφέρει το κραγιόν της. Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί βάσιμα ότι η Βιέννη αποφορτίζει, συχνά με επιτυχία, μεγάλο μέρος της ψυχροπολεμικής έντασης σε διπλωματικό επίπεδο, που εκδηλώνεται συνήθως στο διχοτομημένο Βερολίνο, γεγονός που επιβεβαιώνεται στις συχνές ανταλλαγές κατασκόπων μέχρι τις μέρες μας.

Η σκιά του «Τρίτου ανθρώπου», στη λογοτεχνική και κινηματογραφική της διάσταση, αφήνει τόσο έντονα το αποτύπωμά της στα κτήρια και τους δρόμους της Βιέννης, ώστε ο ισχυρισμός ότι η αυστριακή πρωτεύουσα «επανιδρύεται» χάρις στον Κάρολ Ριντ, τον Γκράχαμ Γκριν και τον πληθωρικό Ορσον Ουέλς δεν είναι υπερβολικός. Δύο σημαντικά άρθρα, της Εύας Χορν («Η Μεταπολεμική Βιέννη στον ‘‘Τρίτο άνθρωπο’’») και του Γκύντερ Στόκερ («Πέρα από τον ‘‘Τρίτο άνθρωπο’’») αφ’ ενός «αναπαριστούν» και αποκαθιστούν με κάθε λεπτομέρεια τις κινήσεις των ηρώων του Γκριν ανάμεσα στα ερείπια της πρωτεύουσας και τις αφηγηματικές στρατηγικές και αφ’ ετέρου εντοπίζουν τις λογοτεχνικές επιδράσεις στα θρίλερ αυστριακής παραγωγής («Διεθνής τομέας» και «Ο ένας μετά τον άλλον», του συγγραφικού διδύμου Μίλο Ντορ και Ράινχαρντ Φέντερμαν, όπου «εξειδικεύονται» τα μοτίβα της προδοσίας, της κατασκοπείας και της σύγχρονης αφήγησης (Ε. Χορν), και συνδυάζονται συναρπαστικές μυθοπλασίες με την αποκάλυψη υποθέσεων, πολιτικού και στρατιωτικού χαρακτήρα.

• Κατάσταση πολιορκίας

Στα κείμενα του συλλογικού τόμου γίνεται εμφανές ότι πίσω από τον «μύθο της Βιέννης του ‘‘Τρίτου Ανθρώπου’’», μια ολόκληρη πόλη βρίσκεται «σε καθεστώς διαρκούς κατάστασης πολιορκίας», κινούμενη στους ρυθμούς ενός ακήρυχτου πολέμου, όπου «δεν υπάρχει με ευκρίνεια ούτε επιτιθέμενος ούτε αμυνόμενος». Οι προθέσεις των δύο αντιπάλων, σε στρατιωτικό, ιδεολογικό, οικονομικό και προπαγανδιστικό επίπεδο κάθε άλλο παρά αγνές αποκαλύπτονται πίσω από τις ψευδεπίγραφες διακηρύξεις και τις συνακόλουθες αντιπαραθέσεις, όπως παρουσιάζει ο Ολιβερ Ράτκολμπ αναλυτικά τις συνθήκες του «Ψυχρού Πολέμου και την πολιτική προπαγάνδα στην Αυστρία 1940-1950», παράλληλα με τη διείσδυση των σοβιετικών συμφερόντων στην αυστριακή πρωτεύουσα, κυρίως μέσω εμπορικών επιχειρήσεων, αλλά και του προπαγανδιστικού μηχανισμού, που προκαλεί αναταράξεις στην αυστριακή Αριστερά.

Μία εξ ίσου ενδιαφέρουσα πτυχή της ψυχροπολεμικής Βιέννης είναι και το στοιχείο ότι, όπως και στην περίπτωση του διαιρεμένου Βερολίνου, αποτέλεσε πεδίο σύγκρουσης δύο διαφορετικών τρόπων ζωής μεταξύ του «American way of life και του σοβιετικού καταναλωτισμού», όπως τιτλοφορείται το κείμενο της Μόνικα Ρίτερς. Στον «Ψυχρό Πόλεμο της κατανάλωσης» η Κόκα-Κόλα κατέχει κυρίαρχη θέση στην εκδίπλωση των αμερικανικών δυνάμεων, ιδιαίτερα όταν χρουστσωφική ΕΣΣΔ μπορεί να επαίρεται επί πλέον για την τρισυπόστατη κατάκτηση του Διαστήματος (σκυλίτσα Λάικα, Γ. Γκαγκάριν, Β. Τερέσκοβα). Εδώ στοιχειοθετείται η αναγκαιότητα της πολιτιστικής διείσδυσης με καταναλωτικά και πνευματικά προϊόντα που έχουν ως αποδέκτες πρωτίστως τους Βιεννέζους, με προεξάρχοντα τον ρόλο του ραδιοφώνου, της διαφήμισης, αλλά και του κινηματογράφου.

Καθώς ο πόλεμος στο εποικοδόμημα είναι ανηλεής, το στρατευμένο θέατρο καλείται να επιτελέσει τον ρόλο του (Εβελιν Ντόιτς - Σράινερ, «Σοσιαλιστικός ρεαλισμός, ένα όπλο του Ψυχρού Πολέμου»), όταν κιόλας το 1950 εξελίσσεται μία καλλιτεχνική, και ανοιχτά προπαγανδιστική, αντιπαράθεση μεταξύ Αμερικανών και Σοβιετικών, όπου θα πρωταγωνιστήσει μεταξύ άλλων και το περίφημο «Νέο Θέατρο Scala», που θα κατεδαφιστεί το 1956, λίγο μετά την ιστορική παράσταση του «Γαλιλαίου», του Μπέρτολτ Μπρεχτ (Λούκας Μαϊρχόφερ, «Η ‘‘Ζωή του Γαλιλαίου’’ του Μπ. Μπρεχτ και ο Ψυχρός Πόλεμος»). Ανάμεσα στα κείμενα του τόμου ξεχωρίζει επίσης το σχετικό με τον «Ρόλο της αφίσας στον Ψυχρό Πόλεμο» του Κρίστιαν Μαρίσκα, που περιγράφει την εξελικτική ιστορία του σχεδιασμού των ενημερωτικών, διαφημιστικών και προπαγανδιστικών πλακάτ, με αφορμή την Διεθνή Εκθεση Αφίσας του 1948, όπως οπτικοποιούνται και κωδικοποιούνται τα μείζονα μηνύματα της πολιτικής και της τέχνης.

Είναι προφανές ότι η πολιτισμική ταυτότητα της μεταπολεμικής Αυστρίας, με επίκεντρο τη Βιέννη, διαμορφώθηκε καθοριστικά στις συνθήκες του Ψυχρού Πολέμου και το βιβλίο συμβάλλει σημαντικά στην κατανόηση της αυστριακής ιδιαιτερότητας, πέρα από τον μύθο της αυστριακής ουδετερότητας και του «Τρίτου ανθρώπου».