Μάρκος Μέσκος (1935 - 2019) Ποιητής Μακεδονικής καταγωγής

 

Ο Μάρκος Μέσκος (Έδεσσα, 7 Σεπτεμβρίου 1935 - 1 Ιανουαρίου 2019) ήταν ποιητής Μακεδονικής καταγωγής. Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους ποιητές της δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς. Ασχολήθηκε με διάφορα είδη λόγου, όπως την πεζογραφία και το δοκίμιο, αλλά εστίασε κυρίως στην ποίηση.

Ο Μάρκος Μέσκος γεννήθηκε και πέρασε τα μαθητικά του χρόνια στην Έδεσσα. Αρχικά εργάστηκε στο εμπορικό κατάστημα του πατέρα του. Το 1965 πήγε στην Αθήνα και σπούδασε στο Τμήμα γραφικών τεχνών και διακόσμησης του Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Σχολής Δοξιάδη Αθηνών, από όπου και αποφοίτησε το 1968. Από το 1965 εργάστηκε ως γραφίστας και καλλιτεχνικός διευθυντής σε διαφημιστικά γραφεία της Αθήνας αλλά και ως επιμελητής εκδόσεων (π.χ. στη θεατρική σειρά των εκδόσεων "Δωδώνη") και, ενδιαμέσως, σε αρκετές πρόσκαιρες δουλειές του ποδαριού. Πολύ πριν την εγκατάστασή του στην Αθήνα (από το 1957), είχε συνδεθεί με τη συντακτική ομάδα του περιοδικού Μαρτυρίες. Άρχισε να γράφει ποιήματα σε εφηβική ηλικία και πρωτοεμφανίστηκε στη λογοτεχνία το 1955 με (μετέπειτα αποκηρυγμένο) ποίημα στην Ηπειρωτική Εστία. Από το 1981 είχε εγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη, όπου και υπήρξε συνιδρυτής της εκδοτικής ομάδας των Χειρογράφων, ενώ το 1987-1993 εργάστηκε ως υπεύθυνος των εκδόσεων της Α.Σ.Ε.. Σε συνεργασία με τον τ. διευθυντή της Α.Σ.Ε. και καρδιακό φίλο του Θανάση Καρακατσάνη επιμελήθηκε, ως καλλιτεχνικός διευθυντής, τον τόμο Οι θησαυροί του Αγίου Όρους που συνόδευε τη σημαντική ομώνυμη έκθεση στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού (1997 - Θεσσαλονίκη πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης). Η ποιητική του αναγνώριση επισφραγίζεται τις τελευταίες δεκαετίες με πλήθος σημαντικών βραβείων που του έχουν απονεμηθεί. Το 1996 τιμήθηκε με το βραβείο ποίησης του περιοδικού Διαβάζω (πρόκειται μάλιστα για την πρώτη φορά που απονεμήθηκε το βραβείο) για τη συλλογή του Χαιρετισμοί (1995), το 2005 με το βραβείο Καβάφη, το 2006 με το βραβείο του Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών για το σύνολο του ποιητικού του έργου, και το 2013 με Κρατικό Βραβείο Ποίησης για τη συλλογή του Τα λύτρα (2012). Τα τελευταία χρόνια της ζωής του επιδόθηκε με πάθος στο "μπογιάτισμα" (όπως έλεγε ο ίδιος) ζωγραφικών έργων με θέματα από τη φύση. Μέρος του ζωγραφικού του έργου δωρίστηκε στο MOMus Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης. Το 2008 πραγματοποίησε την πρώτη του έκθεση στον χώρο του Gingel Oil (Θεσσαλονίκη) με τίτλο "Χρώματα στο χαρτί". Εικονογράφησε διάφορες ποιητικές συλλογές, τόσο δικές του όσο και άλλων ποιητών, όπως του Ηλία Κεφάλα και του Γιάννη Χρυσανθόπουλου. Πέθανε στη Θεσσαλονίκη την 1η Ιανουαρίου 2019.

Έργο

Η πρώτη του επίσημη εμφάνιση στα νεοελληνικά γράμματα ήταν το 1956 με το ποίημα "Ειρήνη" στο περιοδικό Επιθεώρηση Τέχνης (τχ. 13, Ιανουάριος 1956, σ. 46), όπου χρησιμοποίησε το ψευδώνυμο Κούλης Αυγερινός. Έχει χρησιμοποιήσει επίσης κατά καιρούς τα ψευδώνυμα Δημήτρης Γραμματικός και Πέτρος Μηλιώνης. Ποιήματά του μεταφράστηκαν σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες. Συνεργάστηκε με ποιήματα και μελέτες του στα περιοδικά Επιθεώρηση Τέχνης, Εφημερίδα των ποιητών, Καινούργια Εποχή, Νέα Εστία, Νέα Πορεία, Ο Λογοτέχνης, Μαρτυρίες, Σημειώσεις, Δεκαπενθήμερος Πολίτης, Αντί, Ελίτροχος, Το Δέντρο, Γράμματα και Τέχνες κ.ά. Το ποιητικό και πεζογραφικό έργο του Μέσκου έχει μια ιδιότυπη θέση στη μεταπολεμική λογοτεχνία, κυρίως λόγω της ταυτόχρονης διασύνδεσής του με την παράδοση και τη νεοτερικότητα.

Η πρώτη φάση της ποιητικής του δημιουργίας σχετίζεται με τραυματικά ιστορικά βιώματα της δεκαετίας του 1940 και εμφορείται από την αίσθηση ενότητας ποιητή και γενέθλιου τόπου, ανθρώπινου υποκειμένου και φύσης. Κεντρική θέση στην ποίηση του Μέσκου αυτήν την περίοδο κατέχουν τόσο στοιχεία του φυσικού κόσμου όσο και εξαγνισμένες από την αγάπη ανθρώπινες μορφές. Στη δεύτερη φάση, αφού ο ίδιος ο Μέσκος έχει πλέον εγκατασταθεί στο κλεινόν άστυ, ο δεσμός με τη μητέρα πατρίδα και τη μητέρα φύση διασπάται και το αίσθημα της νοσταλγίας έρχεται στο προσκήνιο. Η παιδική ηλικία, η φύση και η δημοτική παράδοση αποτελούν τους κεντρικούς άξονες της ποίησης του Μέσκου, άξονες που συχνά διαπλέκονται και αλληλοτροφοδοτούνται. Η έννοια της αντίστασης διατρέχει την ποίησή του και, ενώ στις αρχικές του συλλογές αποκρυσταλλώνεται σε μορφές της ελληνικής παράδοσης, όπως αυτές του Διγενή ή των κλεφτών, σταδιακά κατατείνει όλο και περισσότερο στην αφαίρεση. Άλλα χαρακτηριστικά της ποίησής του αποτελούν η εισβολή του ιστορικού χρόνου στον ατομικό χώρο και η οργανική συμπλοκή προσωπικού και συλλογικού.

Πολιτικές απόψεις

Ο Μέσκος ήταν πολιτικοποιημένος και αυτό φαίνεται και στις συνεντεύξεις του, στις οποίες είχε αναφερθεί στις πληγές του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, την Αριστερά, τη Δεξιά και τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα. Έδειξε συμπάθεια στην Αριστερά και είχε αυτοχαρακτηριστεί ως «ουμανιστής κομμουνιστής χωρίς κομματική ταυτότητα». Στις βουλευτικές εκλογές του 2015 ο Μέσκος τοποθετήθηκε στη δωδέκατη τιμητική θέση του ψηφοδελτίου Επικρατείας του ΣΥΡΙΖΑ.

Θάνατος

Ο Μάρκος Μέσκος πέθανε την 1 Ιανουαρίου 2019 σε ηλικία 84 ετών μετά από μάχη με τον καρκίνο. Παρά την πολιτική βούληση του Υπουργείου Πολιτισμού, επί υπουργίας Μυρσίνης Ζορμπά, να κηδευτεί δημοσία δαπάνη ως αναγνώριση του σημαντικού του έργου, αυτό δεν κατέστη δυνατό για γραφειοκρατικούς λόγους. Η τελετή έγινε μέσα σε χιονισμένο ατμοσφαιρικό ποιητικό σκηνικό με παρουσία αγαπημένων φίλων και πλήθους κόσμου στο Κάτω Γραμματικό (Γραμματίκοβο) Πέλλας, χωριό καταγωγής του πατέρα του. Ως ύστατο χαίρε οι φίλοι του τον αποχαιρέτησαν τραγουδώντας το μελοποιημένο ποίημά του "Έδεσσα και Βοδενά μου", συνοδεία φλογέρας, από τον δίσκο "Νοσταλγία" (η μελοποίηση έγινε από τον επιστήθιο φίλο του και μουσικό Χρήστο Βέσκα).

Ποίηση

• Πριν από τον Θάνατο, έκδ. περ. Νέα Πορεία, Θεσσαλονίκη 1958
• Μαυροβούνι, Θεσσαλονίκη 1963 (ιδιωτική έκδοση)
• Τα ανώνυμα, Αθήνα 1971 (ιδιωτική έκδοση)
• Άλογα στον ιππόδρομο, Ερμής, Αθήνα 1973
• Ιδιωτικό νεκροταφείο, Αθήνα 1975 (ιδιωτική έκδοση εκτός εμπορίου)
• Τα ισόβια ποιήματα, Σημειώσεις, Αθήνα 1977
• Δώδεκα Μάηδες (12 τραγούδια με το ψευδώνυμο Δημήτρης Γραμματικός), περ. Εδεσσαϊκά Χρονικά, τ. 11, 1977· 2η (έκδοση σε βιβλίο), Έδεσσα 1992
• Τα φαντάσματα της ελευθερίας, έκδ. περ. Σημειώσεις, 1979· Αθήνα / Νεφέλη 1998
• Μαύρο δάσος, συγκεντρωτική έκδοση όλων των ποιημάτων 1958-1980 και η ανέκδοτη σειρά Μαύρο Μαντίλι, Ύψιλον, Αθήνα 1981· 2η έκδοση (χωρίς τη συλλογή Τα φαντάσματα της ελευθερίας) Νεφέλη 1999
• Διαλογή, επιλογή 25 ποιημάτων από τις συλλογές Μαυροβούνι και Άλογα στον ιππόδρομο, έκδ. Μουσικός Αύγουστος, Αθήνα 1981
• Άνθη στο καταραμένο φίδι, ιδιωτική έκδοση 1983· 2η έκδοση Αθήνα, Ύψιλον 1986· 3η έκδοση, Νεφέλη 1998
• Στον ίσκιο της γης, Ύψιλον, Αθήνα 1986· 2η έκδοση, Νεφέλη 1998
• Τα δέοντα, μία επιλογή 1958-1990, έκδοση Δήμου Έδεσσας 1990
• Χαιρετισμοί, Ύψιλον, Αθήνα 1995· 2η έκδοση, Νεφέλη 1999
• Ψιλόβροχο, Νεφέλη, Αθήνα 2000
• Ελεγείες, Ίκαρος, Αθήνα 2005
• Στον ενικό και πληθυντικό ψίθυρο, Νεφέλη, Αθήνα 2009
• Ποιήματα: Μαύρο Δάσος Ι, συγκεντρωτική έκδοση, Γαβριηλίδης, Αθήνα 2011
• Ποιήματα: Μαύρο Δάσος ΙΙ, συγκεντρωτική έκδοση, Γαβριηλίδης, Αθήνα 2011
• Τα λύτρα, Γαβριηλίδης, Αθήνα 2012
• Τα ποιήματα της σκάλας, Γαβριηλίδης, Αθήνα 2013
• Συνηγορία ποιήσεως, Κίχλη, Αθήνα 2015
• Άλφα Βήτα: Ποιήματα, Κίχλη, Αθήνα 2015

Πεζογραφία

• Παιχνίδια στον Παράδεισο, ιδιωτική έκδοση, Αθήνα 1978· 2η έκδοση Χειρόγραφα, Θεσσαλονίκη 1990· 3η έκδοση Νεφέλη, Αθήνα 1998
• Κομμένη γλώσσα, Έρασμος, Αθήνα 1979· 2η έκδοση Νεφέλη, Αθήνα 1997
• Μουχαρέμ, Νεφέλη, Αθήνα 1999
• Το φωτοστέφανο του νεωτέρου Αγίου Βοδενιώτη του λαϊκού, ιδιωτική έκδοση, 2002
• Νερό Καρκάγια: Πεζογραφήματα, Ίκαρος, Αθήνα 2005
• Πεζογραφήματα, συγκεντρωτική συλλογή διηγημάτων, Γαβριηλίδης, Αθήνα 2013
• Εν Βοδενοίς: Κείμενα Εκτός Εμπορίου από την ενδοχώρα της Έδεσσας, έκδοση Δήμου Έδεσσας, 2016

Δοκιμιογραφία

• Γνωστοί και φίλοι, Έρασμος, Αθήνα 1987
• Προσωπικά κείμενα, Νεφέλη, Αθήνα 2000

Ανθολόγηση-Επιμέλεια

• Χρήστος Νέπκας, Το σπαραγμένο σώμα του Χρήστου Νέπκα, ιδιωτική έκδοση, Αθήνα 1978
• Όμηρος Πέλλας, Διηγήματα, Κέδρος, Αθήνα 1978· 2η έκδοση Στιγμή, Αθήνα 1986
• Όμηρος Πέλλας, Ομιλίες, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1991
• Τέος Σαλαπασίδης, Δώδεκα ποιήματα, ιδιωτική έκδοση, Θεσσαλονίκη 1993
• Μανόλης Αναγνωστάκης, Όμως γιατί ξαναγυρίζουμε κάθε φορά χωρίς σκοπό στον ίδιο τόπο, Ερμής, Αθήνα 2000
• Κλείτος Κύρου, Αλλά η αφή πες μου πώς γίνεται να διασωθεί, Ερμής, Αθήνα 2000

Εικονογράφηση

• Ηλίας Κεφάλας, Λόγος για την αβεβαιότητα, Αρμός, Αθήνα 1997
• Γιάννης Χρυσανθόπουλος, Το λίγο περίσσευμα, Διαπολιτισμός, Πάτρα 2011

 

 Πηγές

• Ευαγγέλου Ανέστης (1981),  Ανάγνωση και γραφή. Εκδόσεις Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη.
• Ροζάνης Στέφανος (1990),  «Προσωπικοί λογαριασμοί», τέσσερις αναγνώσεις ποιητικών κειμένων. Εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα.
• Ζήρας Αλέξης (²2008), «Μέσκος, Μάρκος» στο Λεξικό νεοελληνικής λογοτεχνίας. Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα. σσ. 1393-1394.
• Χατζηβασιλείου Βαγγέλης (2002), «Μάρκος Μέσκος» στο Κώστας Γ. Παπαγεωργίου (Επιμ.) Η Ελληνική ποίηση: Ανθολογία - Γραμματολογία, τόμος ΣΤ', Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα. σσ. 308-323.
• Τσάκωνας Δημήτρης. Γρ. (1990), Η σχολή Θεσσαλονίκης. Εκδόσεις Liquid Letter, Αθήνα.

Βιβλιογραφία

• Αργυρίου Αλέξανδρος (1962), «Η λογοτεχνική ζωή της Θεσσαλονίκης στα τελευταία τριάντα χρόνια», στην Επιθεώρηση Τέχνης, τ. 16.  Αθήνα.
• Ευαγγέλου Ανέστης (1980), «Μάρκος Μέσκος. Η έκπτωση από τη μητέρα στη μητριά πατρίδα», στο Διαβάζω. Τεύχος 31. Αθήνα.
• Γεωργιάδης Θανάσης (1988), «Ποίηση στη Θεσσαλονίκη», στο Λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης. Ειδική έκδοση «Νέας Πορείας», Θεσσαλονίκη, σσ.170-214.
• Μαρκόπουλος Θανάσης (2003), «Ματιές ενόλω»: Αναγνωστάκης, Κύρου, Θασίτης, Χριστιανόπουλος, Ασλάνογλου , Μέσκος, Ευαγγέλου, Μάρκογλου. Εκδόσεις:  Σοκόλης. Αθήνα.
• Αργυρίου Αλέξανδρος (2007), Ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας και η πρόσληψή της, όταν η δημοκρατία δοκιμάζεται, υπονομεύεται και καταλύεται. (1964-1974 και μέχρι τις ημέρες μας). Τόμος Η’, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα.
• Ευαγγέλου Ανέστης (2010), Αναγνώσεις και θέσεις, κριτικά κείμενα. Εισαγωγή- φιλολογική επιμέλεια Αλέξης Ζήρας. Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα.
• Πατσιάλα Ελευθεράκη Δανάη (2013), Όψεις εκλαογραφισμού στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία: οι περιπτώσεις της Ζιράννας Ζατέλη, του Σωτήρη Δημητρίου και του Μάρκου Μέσκου. [Διδακτορική διατριβή].
• Γκολίτσης Πέτρος (2018), Ποιητές του χώματος και του θρυμματισμένου ουρανού. Τάσος Πορφύρης, Μάρκος Μέσκος, κ.ά.. Εκδόσεις Ρώμη, Θεσσαλονίκη.

Κώστας Βάρναλης (1884 – 1974) Ποιητής

 

Ο Κώστας Βάρναλης (14 Φεβρουαρίου 1884 – 16 Δεκεμβρίου 1974) ήταν Έλληνας λογοτέχνης. Είναι γνωστός κυρίως για τα ποιήματά του, αλλά έγραψε επίσης αφηγηματικά έργα, κριτική και μεταφράσεις. Τιμήθηκε το 1959 με το Βραβείο Ειρήνης Λένιν. Γεννήθηκε στον Πύργο της Ανατολικής Ρωμυλίας, το σημερινό Μπουργκάς της Βουλγαρίας το 1884, όπου βίωσε το κλίμα του  Ελληνο-τουρκικού Πολέμου του 1897. Το επίθετό του, αν όχι καλλιτεχνικό, δηλώνει καταγωγή από τη Βάρνα όπου έμεναν πολλοί Έλληνες — το επίθετο του πατέρα του ήταν Μπουμπούς.

Το 1898 τέλειωσε το Ελληνικό Σχολείο και συνέχισε την εκπαίδευσή του στα Ζαρίφεια διδασκαλεία της Φιλιππούπολης, και έπειτα με την υποστήριξη του Μητροπολίτη Αγχιάλου ήρθε στην Αθήνα για να σπουδάσει φιλολογία και εκεί πήρε μέρος στη διαμάχη για το γλωσσικό ζήτημα ως υποστηρικτής των δημοτικιστών. Το 1907 συμμετείχε στην ίδρυση του ποιητικού περιοδικού Ηγησώ, το οποίο κυκλοφόρησε δέκα τεύχη. Το 1908 πήρε το πτυχίο του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών και άρχισε να εργάζεται στην εκπαίδευση, στην αρχή στο ελληνικό διδασκαλείο του Πύργου (Μπουργκάς), σε ηλικία δεκαοχτώ ετών, και στη συνέχεια στην Ελλάδα (στην Αμαλιάδα) και μεταξύ άλλων στην Ανωτάτη Παιδαγωγική Ακαδημία Αθηνών. Διετέλεσε για πολλά χρόνια καθηγητής μέσης εκπαίδευσης, ενώ εργάστηκε για βιοποριστικούς λόγους και ως δημοσιογράφος. Από το 1910 άρχισε να ασχολείται με τη λογοτεχνική μετάφραση και ως το 1916 ολοκλήρωσε τους Ηρακλείδες του Ευριπίδη, τον Αίαντα του Σοφοκλή, τα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα και τον Πειρασμό του Αγίου Αντωνίου του Γκυστάβ Φλωμπέρ. Μετά το Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο, στον οποίο πήρε μέρος, φοίτησε στο Διδασκαλείο Μέσης Εκπαίδευσης του Δημήτρη Γληνού.

Καλλιτεχνική αναγνώριση και πολιτική δράση

Το 1919 πήγε στο Παρίσι με υποτροφία και παρακολούθησε μαθήματα φιλοσοφίας, φιλολογίας  και κοινωνιολογίας. Τότε προσχώρησε στο μαρξισμό και το διαλεκτικό υλισμό, και αναθεώρησε τις προηγούμενες απόψεις του για την ποίηση, τόσο σε θεωρητικό, όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Καρπός αυτής της στροφής στάθηκε το ποίημα «Προσκυνητής». Το καλοκαίρι του 1921 έγραψε στην Αίγινα Το φως που καίει, που εξέδωσε ένα χρόνο αργότερα στην Αλεξάνδρεια με το ψευδώνυμο Δήμος Τανάλιας. Το 1922 δημοσίευσε επίσης τους Μοιραίους στο περιοδικό Νεολαία και τη «Λευτεριά» στο περιοδικό Μούσα. Το 1924 δίδαξε νεοελληνική λογοτεχνία στην Παιδαγωγική Ακαδημία υπό τη διεύθυνση του Δημήτρη Γληνού.

Το 1926 παύθηκε από τη θέση του καθηγητή της Παιδαγωγικής Ακαδημίας, με αφορμή ένα δημοσίευμα της Εστίας, που δημοσίευσε ένα απόσπασμα από Το φως που καίει. Ο Βάρναλης στράφηκε στη δημοσιογραφία και έφυγε για τη Γαλλία ως ανταποκριτής της Προόδου. Το 1927 τύπωσε τους Σκλάβους Πολιορκημένους. Το 1929 νυμφεύθηκε την ποιήτρια Δώρα Μοάτσου. Το 1932 εξέδωσε την Αληθινή απολογία του Σωκράτη. Το 1935 πήρε μέρος ως αντιπρόσωπος των Ελλήνων συγγραφέων στο Συνέδριο Σοβιετικών Συγγραφέων στη Μόσχα και μετά εξορίστηκε στη Λέσβο και τον Άγιο Ευστράτιο.

Υπήρξε κομμουνιστής και στην Κατοχή έλαβε μέρος στην Εθνική Αντίσταση ως μέλος του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ).

Το 1956 τιμήθηκε από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών και το 1959 τιμήθηκε με το βραβείο Λένιν. Είχαν προηγηθεί μεταξύ άλλων εκδόσεις των έργων του Ζωντανοί άνθρωποι, Το Ημερολόγιο της Πηνελόπης, Ποιητικά, Διχτάτορες, Αισθητικά-Κριτικά (δύο τόμοι). Το 1965 εκδόθηκε η τελευταία ποιητική συλλογή του με τίτλο Ελεύθερος κόσμος και το 1972 το θεατρικό έργο Άτταλος ο Γ΄. Υπήρξε συνεργάτης σε πολλά περιοδικά και εγκυκλοπαίδειες, μεταξύ των οποίων και στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια. Πέθανε στις 16 Δεκεμβρίου 1974. Το ταφικό μνημείο του ποιητή, στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών, φιλοτέχνησε ο καλλιτέχνης Κοσμάς Ξενάκης το 1975.

Έργο

«Το έργο του είναι γραμμένο στη δημοτική και έχει καλά επιμελημένη μορφή και πλαστικότητα στην έκφραση. Χαρακτηρίζεται από θερμή λυρική φαντασία και σατιρική διάθεση με ενδιαφέρον για τον σύγχρονο άνθρωπο. Η ποίηση του, ιδιαίτερα, χαρακτηρίζεται από έντονο "διονυσιασμό", παιχνιδιάρικη διάθεση και βαθύ μουσικό αίσθημα που συνδυάζεται άριστα με τη σάτιρα.» Θεωρείται ένας από τους κυριότερους αριστερούς εργάτες της γλώσσας στην Ελλάδα. Ο Βάρναλης διατήρησε την ποιητική αλλά και την ανθρώπινη εγρήγορσή του μέχρι τα βαθιά του γεράματα.

Ποίηση

«Οι μοιραίοι», χειρόγραφο του ποιητή

Ποιητικές συνθέσεις

• Ο προσκυνητής (1919)
• Το φως που καίει (Αλεξάνδρεια 1922, με το ψευδώνυμο Δήμος Τανάλιας). Το 1933 επανατυπώθηκε στην Αθήνα με αναθεωρήσεις.
• Σκλάβοι πολιορκημένοι (1927)

Ποιητικές συλλογές

• Κηρήθρες (1905)
• Ποιητικά (1956)
• Ελεύθερος κόσμος (1965)
• Οργή λαού (1975)

Πεζογραφία και κριτική

• Ο λαός των μουνούχων (Φιλ. ψευδ. Δήμος Τανάλιας) (1923)
• Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική (1925)
• Η αληθινή απολογία του Σωκράτη (1931)
• Αληθινοί άνθρωποι (1938)
• Το ημερολόγιο της Πηνελόπης (1947)
• Πεζός λόγος (1957)
• Σολωμικά (1957)
• Αισθητικά Κριτικά Α και Β (1958)
• Ανθρωποι. Ζωντανοί - Αληθινοί (1958)
• Οι δικτάτορες (1956)
• Φιλολογικά Απομνημονεύματα (1980)

Θέατρο

• Άτταλος ο Τρίτος (1972)

Μεταθανάτιες συλλογές κειμένων

• Γράμματα από το Παρίσι, επιμ. Νίκος Σαραντάκος, «Εκδόσεις Αρχείο», Αθήνα 2013, 164 σελ.
• Τι είδα εις την Ρωσσίαν των Σοβιέτ, επιμ. Νίκος Σαραντάκος, «Εκδόσεις Αρχείο», Αθήνα 2014, 306 σελ.
• Αττικά, 400 χρονογραφήματα (1939-1958) για την Αθήνα και την Αττική, επιμ. Νίκος Σαραντάκος, «Εκδόσεις Αρχείο», Αθήνα 2016, 578 σελ.
• Αστυνομικά: 265 χρονογραφήματα (1939-1957) εμπνευσμένα από το αστυνομικό δελτίο, επιμ. Νίκος Σαραντάκος, «Εκδόσεις Αρχείο», Αθήνα 2017, 376 σελ.

Μεταφράσεις

• Αριστοφάνης - Βάτραχοι
• Αριστοφάνης - Εκκλησιάζουσες
• Αριστοφάνης - Ιππείς
• Αριστοφάνης - Λυσιστράτη
• Αριστοφάνης - Πλούτος
• Ευριπίδης - Ιππόλυτος
• Ευριπίδης - Τρωαδίτισσες
• Κινέζικα τραγούδια
• Μολιέρος - Μισάνθρωπος
• Ευγένιος Ποτιέ - Η Διεθνής

Διακρίσεις

• Τιμητική διάκριση με το Διεθνές Βραβείο Γραμμάτων και Τεχνών «Λένιν» από την ΕΣΣΔ το 1959.

 

Βιβλιογραφία

• Αφιέρωμα στον Κ. Βάρναλη, περ. Αιολικά Γράμματα, τεύχ. 25, Γενάρης-Φλεβάρης 1975.
• Αφιέρωμα στον Κ. Βάρναλη, περ. Νέα Εστία, Χριστούγεννα 1975.
• Αφιέρωμα στον Κ. Βάρναλη, περ. Διαβάζω, τεύχ. 88, 22 Αυγούστου 1984.
• Αφιέρωμα στον Κ. Βάρναλη, περ. Θέματα Παιδείας, τχ. 41-42 (2010), σ. 3-353
• Αφιέρωμα στον Κ. Βάρναλη, περ. Η λέξη, τεύχ. 187, Γενάρης-Φλεβάρης 2006.
• Αφιέρωμα στον Κ. Βάρναλη, περ. Ουτοπία, τεύχ. 68, Ιαν.-Φεβρ. 2006.
• Ευάγγελος Ανδρέου, Στοιχεία Ζωής, 1978 (Με τον Κώστα Βάρναλη)
• Δημήτρης Γληνός, «Ο ποιητής Κώστας Βάρναλης», Εκλεκτές σελίδες, τόμ. Β΄, Στοχαστής, Αθήνα 1971.
• Βάσος Βαρίκας, Κώστας Βάρναλης-Κώστας Καρυωτάκης, Πλέθρο, Αθήνα1978.
• Κώστας Βάρναλης, Φιλολογικά απομνημονεύματα, Κέδρος, Αθήνα 1980.
• Καγκελάρης, Ν. (2017),«Σαπφώ Fr. 105(a) LP - Βάρναλης Πῶς ἐθρήνησαν γιὰ τὴ Σαπφὼ τὰ κορίτσια της ὅταν ἀγάπησε τὸν Ἀλκαῖο (στ. 26-9): Μια νέα ανάγνωση της διακειμενικής τους σχέσης», Φιλολογική 138: 43-6.
• Μ. Μ. Παπαϊωάννου, Κώστας Βάρναλης. Μελέτες, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1984.
• Θεανώ Μιχαηλίδου, «Βάρναλης, Κώστας», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τόμ.Β΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1984.
• Στάθης Μάρας, Κώστας Βάρναλης. Ιδεολογία και ποίηση, Καστανιώτης, Αθήνα 1986.
• Γιάννης Δάλλας, Η δημιουργική δεκαετία στην ποίηση του Κώστα Βάρναλη, Κέδρος, Αθήνα 1988.
• Γιώργος Δ. Μπουμπούς, «Βάρναλης, Κώστας», Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Τύπου, 1784-1974, τόμ. Α΄, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα 2008.
• Ηρακλής Κακαβάνης, Ο άγνωστος Βάρναλης, Εντός, Αθήνα 2012.
• Κώστας Βάρναλης. Φως που πάντα καίει, Πρακτικά Συνεδρίου, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2012.

Νέλλυ Ζαχς (1891 – 1970) Γερμανίδα ποιήτρια και δραματουργός

 Η Νέλλυ Ζαχς (Nelly Sachs, Βερολίνο, 10 Δεκεμβρίου 1891 – Στοκχόλμη, 12 Μαΐου 1970) ήταν Γερμανίδα ποίητρια και δραματουργός, η οποία μεταμορφώθηκε λόγω της ναζιστικής εμπειρίας από ερασιτέχνης σε δριμεία εκπρόσωπο της δυστυχίας και του πόθου των Εβραίων συνανθρώπων της.

Γεννήθηκε στο Schöneberg, στο Βερολίνο, το 1891 και κατέφυγε το 1940 στη Σουηδία. Ήταν φίλη της Σέλμα Λάγκερλεφ. Το 1966 μοιράστηκε το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας με τον Εβραίο συγγραφέα Σαμουήλ Ιωσήφ Άγκνον. Ασύνηθες μέτρο για τη Σουηδική Ακαδημία, το οποίο καλύφθηκε με μία προσεγμένη επιχειρηματολογία: “Ο επιμερισμός του βραβείου έχει έναν ιδιαίτερο σκοπό: να τιμήσει δύο συγγραφείς οι οποίοι, παρ’ όλο που γράφουν σε διαφορετικές γλώσσες, συνδέονται με πνευματική συγγένεια και συμπληρώνουν ο ένας τον άλλον σε μια μεγαλειώδη προσπάθεια να προβάλουν την πολιτισμική κληρονομιά του εβραϊκού λαού μέσω του γραπτού λόγου”. Στον λόγο που εκφωνήθηκε για τη Νέλλυ Ζαχς σχολιάστηκε “η συμβολική της γλώσσα, που συνδυάζει μια τολμηρή μοντερνιστική έμπνευση με τον απόηχο της αρχαίας βιβλικής ποίησης”. Η ίδια η Νέλλυ Ζαχς παρατήρησε πως ο Άγκνον εκπροσωπούσε το Ισραήλ ενώ «εγώ εκπροσωπώ την τραγωδία του εβραϊκού λαού».

Μετά το θάνατό της το 1970 τάφηκε στο Norra begravningsplatsen στη Στοκχόλμη. Μια αναμνηστική πλάκα μνημονεύει τον τόπο γέννησής της, στο Maaßenstraße 14, στο Schöneberg, όπου υπάρχει επίσης ένα Πάρκο, στη Dennewitzstraße, ονομασμένο προς τιμήν της.

Ποιήματά της στα ελληνικά βρίσκονται στα παρακάτω βιβλία:

• Τέσσερις νομπελίστες ποιητές: συλλογικό έργο, ανθολόγηση ποιημάτων των Νέλλυ Ζαχς (Nelly Sachs), Jaroslav Seifert, Γκύντερ Γκρας (Günter Grass), Ελφρίντε Γέλινεκ (Elfriede Jelinek). Ανθολόγηση και μετάφραση Σωτήρης Γυφτάκης για τις εκδ. “Λεξίτυπον”, 2007 ·

• Ξένη ποίηση του 20ου αιώνα: Επιλογή από ελληνικές μεταφράσεις. Ανθολόγηση Μαρία Λαϊνά. Ελληνικά Γράμματα, 2007.

Γεώργιος Δροσίνης (1859-1951)

 

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΔΡΟΣΙΝΗΣ

Φθινόπωρο

Χειμώνιασε και φεύγουν τα πουλιὰ
γοργὰ ο πελαργὸς τα πελαγώνει
κι η φλύαρη χελιδονοφωλιὰ
χορτάριασε παντέρημη και μόνη.

Του σπίνου χάθηκ’ η γλυκιὰ λαλιά,
φοβήθηκε ο μελισσουργὸς το χιόνι
κι η σουσουράδα κάτω στην ακρογιαλιὰ
δεν τρέχει, δεν πηδά, δεν καμαρώνει.

Στης λυγαριάς τ’ ολόξερο κλαδὶ
του φθινοπώρου φτωχικὸ παιδί,
ο καλογιάνος, πρόσχαρος προβάλλει,

με λόγια ταπεινὰ και σιγανά.
Μικρὸς προφήτης, φτερωτὸς
μηνά την Άνοιξη, που θα γυρίση πάλι.

Τα πρωτοβρόχια

Με τα πρωτοβρόχια θα 'ρθουν τα μηνύματα
του χειμώνα: το ποτάμι θα θολώσει,
θα τριζοβολούν ξερά τα πλατανόφυλλα
θα κρυώσει η νύχτα και θα μεγαλώσει.

Θα δροσοσταλάζουν κόκκινα τα κούμαρα,
κυκλαμιὲς θ᾿ ανθούν στὸ χώμα ταίρια ταίρια,
θα καπνίζουν σφαλιστὰ τα χωριατόσπιτα
και θ᾿ αρχίσουν τα σπιτιάτικα νυχτέρια.

Θα σωπάσει ο τζίτζικας κι ετοιμοτάξιδα
γι᾿ άλλων τόπων άνοιξη, μακριὰ απ᾿ τα χιόνια
βράδυ βράδυ ὡς τα μεσούρανα θα χύνονται
μαύροι φτερωτοί σταυροί τα χελιδόνια.

Ω χαρά μας! το χειμώνα θα προσμένομε,
δίχως πάγους και χιονιὲς να φοβηθούμε:
τη ζωή μας το στερνό ταξίδι εκάναμε
και την άνοιξη άλλων τόπων δεν ποθούμε.

("Θα βραδιάζει", 1930)

Το σιδερόχορτο

Σύρε να πης της μάνας σου να μη σε μανταλώνη
με τις διπλές τις κλειδωνιές και τις βαριές αμπάρες,
γιατί θα πάρω τα βουνά, τους κάμπους θα γυρίσω,
να βρω το σιδερόχορτο, ν' ανοίξω να μπω μεσα.

-Και πού το ξέρεις να το βρης και πώς θα το γνωρίσης;
-Θα πα' να βρω σκαντζόχερα με τα μικρά παιδιά του
και θα του πάρω τα παιδιά, στο χώμα θα τα θάψω.
Θε να γυρνά ο σκαντζόχερας τριγύρω στα θαμμένα,
και, σαν ιδή που δεν μπορεί το χώμα να σαλέψη,
θα τρέξη εδώ, θα τρέξη εκεί, θα ψάξη με λαχτάρα,
να βρη το σιδερόχορτο, στο στόμα να το φέρη,
για να τ' αγγίξη στο σωρό, να σκορπιστή το χώμα.
Κι εγώ θα πάρω από τη γη τ' ατίμητο χορτάρι,
π' ανοίγει κάθε κλειδωνιά και ρίχνει κάθε αμπάρα,
π' ανοίγει κάσες με φλουριά, και κάσες με διαμάντια.
Μα γώ δε θέλω τα φλουριά, τα ξένα τα διαμάντια,
μόνο θα 'ρθω στην πόρτα σου, τη διπλοκλειδωμένη,
να της σκορπίσω τα καρφιά και τα σιδερικά της,
ν' ανοίξω, να 'ρθω να σε βρω, να σε γλυκοφιλήσω.
-Σαν θέλης να 'ρθης να με βρης, να με γλυκοφιλήσης,
άφησ' τις τέχνες τις κακές, τα μαγικά βοτάνια,
και σύρε πες του χρυσικού να φτιάξη δακτυλίδια
και στίλε μου και προξενιά, για να με κάνης ταίρι.

("Ειδύλλια")

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΔΡΟΣΙΝΗΣ (1859-1951). Γεννήθηκε στην Αθήνα από γονείς Μεσολογγίτες. Σπούδασε Νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αλλά προτού τελειώσει μεταγράφηκε στη Φιλοσοφική Σχολή. Το 1885 πήγε στη Γερμανία και σπούδασε ιστορία της τέχνης και ξένες φιλολογίες στη Λειψία. Πρόσφερε πολλές υπηρεσίες στην αναγέννηση της λογοτεχνίας και στο δημοτικισμό. Υπηρέτησε στο Υπουργείο Παιδείας και στη Διεύθυνση Γραμμάτων και Τεχνών. Το 1926 έγινε ακαδημαϊκός. Ως ποιητής είναι ειδυλλιακός με παρνασσικές τάσεις. Τα έργα του, αν και μικρής λυρικής πνοής, χαρακτηρίζονται από ευγένεια και λεπτότητα και βοήθησαν να απαλλαγεί η ποίησή μας από τον κραυγαλέο ρομαντισμό. Έργα του: Ποίηση: Ιστοί αράχνης (1880), Σταλακτίται (1881), Ειδύλλια (1884), Γαλήνη (1902), Φωτερά σκοτάδια (1915), Κλειστά βλέφαρα (1918), Πύρινη ρομφαία (1921), Θα βραδιάζει (1930) κ.ά. Πεζά: Αγροτικαί επιστολαί (1882), Το βοτάνι της αγάπης (1901), Έρση (1922) κ.ά. Το ποιητικό και πεζογραφικό του έργο είναι συγκεντρωμένο σε έξι τόμους (Σύλλογος προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων).

«Οι ποιηταί». Πίνακας του 1919 από τον ζωγράφο Γεώργιο Ροϊλό. Εικονίζονται από αριστερά οι: Γεώργιος Στρατήγης, Γεώργιος Δροσίνης, Ιωάννης Πολέμης, Κωστής Παλαμάς, Γεώργιος Σουρής και ο Αριστομένης Προβελέγγιος να διαβάζει ένα ποίημά του στον φιλολογικό σύλλογο «Παρνασσός»

Νόαμ Τσόμσκι -- Αμερικανός καθηγητής στο Τμήμα Γλωσσολογίας και Φιλοσοφίας του MIT

 

Ο Νόαμ Τσόμσκι (Avram Noam Chomsky,γενν. 7 Δεκεμβρίου 1928) είναι Αμερικανός καθηγητής στο Τμήμα Γλωσσολογίας και Φιλοσοφίας του Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Μασαχουσέτης (MIT). Έχει συγγράψει πλήθος βιβλίων και άρθρων, ενώ έχει δώσει και εκτενείς διαλέξεις επάνω σε ένα ευρύτατο φάσμα θεμάτων τα οποία περιλαμβάνουν τη γλωσσολογία, τη φιλοσοφία και την ιστορία της διανόησης. Επίσης, ο Τσόμσκι έχει πλούσιο ιστορικό πολιτικού ακτιβισμού από τη δεκαετία του '60 κι έπειτα, με πληθώρα βιβλίων τα οποία επικρίνουν κυρίως την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ, ενώ με δήλωσή του τοποθέτησε ιδεολογικά τον εαυτό του στον αναρχικό χώρο, αν και κατά καιρούς έχουν σχολιαστεί οι φιλελεύθερες καταβολές της πολιτικής του σκέψης. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια, απ' όπου αποφοίτησε με πτυχίο φιλοσοφίας το 1949 και με μεταπτυχιακό στη γλωσσολογία το 1951. Η συνεργασία του εκεί με τον διάσημο γλωσσολόγο Zellig Harris έθεσε τις βάσεις για τις μετέπειτα θεωρίες του στη γλωσσολογία και την πολιτική του σκέψη.

Ο Τσόμσκι είναι ο εισηγητής της λεγόμενης «γενετικής-μετασχηματιστικής γραμματικής», κυρίως με το ριζοσπαστικό γλωσσολογικό του σύγγραμμα Συντακτικές Δομές του 1957. Η γενετική θεωρία για τη γλώσσα, παρά τις αλλεπάλληλες εξελίξεις και αναθεωρήσεις της, χαρακτηρίζεται από κάποιες σταθερές παραδοχές όπως η ακόλουθη: η ικανότητα του ανθρώπου να παράγει και να κατανοεί ασύλληπτο για τον ανθρώπινο νου αριθμό προτάσεων είναι έμφυτη και μας οδηγεί βάσιμα στην υπόθεση για την ύπαρξη γλωσσικών καθολικών, γενικευμένων δομών και περιορισμών στους οποίους υπακούν όλες οι φυσικές γλώσσες, παρά την παρατηρούμενη τεράστια τυπολογική ποικιλία τους. Η ύπαρξη μιας εγγενούς «Καθολικής Γραμματικής» καθιστά το παιδί ικανό να μαθαίνει τη μητρική του γλώσσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα, παρά την αποσπασματικότητα των δεδομένων τα οποία προσλαμβάνει ο άνθρωπος κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής του.

Ο Τσόμσκι αμφισβήτησε τη συμπεριφοριστική θεωρία για την γλωσσική κατάκτηση και προώθησε ένα τυπικό/φορμαλιστικό πρότυπο περιγραφής και ανάλυσης της γλώσσας, ιδιαίτερα στο επίπεδο της σύνταξης. Ο τρόπος με τον οποίο ο Τσόμσκι απέδωσε φορμαλιστικά την γλωσσική ικανότητα εξηγεί επαρκώς τη λεγόμενη "γλωσσική δημιουργικότητα", κεντρική ιδιότητα των φυσικών γλωσσών: με ένα πεπερασμένο αριθμό κανόνων και ένα ορισμένο σύνολο γλωσσικών μονάδων (φωνολογικών και λεξικών), οι άνθρωποι είναι ικανοί να παραγάγουν και να αντιληφθούν άπειρο πλήθος προτάσεων, συμπεριλαμβανομένων προτάσεων που ποτέ ξανά δεν έχουν παραχθεί.

Ο Τσόμσκι αναφέρει ότι τα παιδιά δεν γεννιούνται «tabula rasa» (κενό χαρτί) αλλά είναι γενετικά προδιατεθειμένα, ώστε να μπορούν να δομήσουν την απόκτηση της γλώσσας. Σύμφωνα με αυτόν υπάρχει ένας έμφυτος μηχανισμός κατάκτησης της γλώσσας που  βοηθά τα παιδιά στο να κατακτήσουν και να αποκτήσουν την γλώσσα τους.

Συνεισφορά στη γλωσσολογία

Συντακτικές Δομές (1957) και Βασική Θεωρία (1965)

Ο Τσόμσκι δημοσιεύει το 1957 τις Συντακτικές Δομές (Syntactic Structures)^[9], βιβλίο που αποτελεί σύνοψη της διδακτορικής του διατριβής (1955), η οποία είχε τίτλο Η Λογική Δομή της Γλωσσολογικής Θεωρίας (και η οποία δημοσιεύτηκε τελικά το 1975). Στις Συντακτικές Δομές ο Τσόμσκι εισάγει την έννοια της «μετασχηματιστικής γραμματικής». Ορίζει ως στόχο της γραμματικής την πρόβλεψη όλων των γραμματικών (δηλαδή ορθά σχηματισμένων) προτάσεων μιας γλώσσας και μόνον αυτών. Θεωρεί έτσι καταρχήν ότι η παραγωγή προτάσεων δεν περιγράφεται ικανοποιητικά στο πλαίσιο γραμμικών αναπαραστάσεων (όπως το πρότυπο πεπερασμένων καταστάσεων/πρότυπο του Markov), με το επιχείρημα ότι στις φυσικές γλώσσες είναι δυνατή η απεριόριστη παρεμβολή άλλων δομών μεταξύ δύο αλληλεξαρτώμενων συστατικών, ενώ ένα γραμμικό πρότυπο εξηγεί την αλληλεξάρτηση μόνο συνεχόμενων συστατικών. Έτσι, επιχειρηματολογεί υπέρ της άποψης ότι η πρόταση έχει ιεραρχική δομή, η οποία μπορεί να αναπαρασταθεί στο πλαίσιο των γραμματικών φραστικής δομής. Οι κανόνες φραστικής δομής προσφέρουν το πλεονέκτημα της «αναδρομής» (recursion), δηλ. της ιδιότητας των κανόνων να μπορούν να εφαρμόζονται απεριόριστα (στο πλαίσιο κυρίως της Βασικής Θεωρίας του 1965). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αναδρομής του όρου πρόταση μπορεί να θεωρηθεί το εξής: [Η Μαρία ισχυρίστηκε [ότι άκουσε [τον Γιάννη να λέει [ότι η Κατερίνα δεν θέλει [να πάει εκδρομή μαζί μας]]. Η παραπάνω πρόταση παράγεται χονδρικά από τους ακόλουθους κανόνες:

1. Π-> ΟΦ + ΡΦ
2. ΡΦ-> Ρ + (ΟΦ) + (Π)

(*Π=πρόταση, ΟΦ=ονοματική φράση, ΡΦ=ρηματική φράση, σε παρένθεση οι προαιρετικοί όροι)

Επομένως, αν αρχίσουμε να επαναγράφουμε το Π σύμφωνα με τους κανόνες, μπορούμε να έχουμε:
Π-> ΟΦ + ΡΦ,
Π-> ΟΦ + Ρ + Π,
Π-> ΟΦ + Ρ + ΟΦ + ΡΦ,
Π-> ΟΦ + Ρ + ΟΦ + Ρ + ΟΦ + Π κ.ο.κ.

Κρίνεται ωστόσο ότι ούτε το πρότυπο φραστικής δομής επαρκεί πλήρως, για τους εξής λόγους:

α) δεν μπορεί να αποδώσει τη δομή προτάσεων με «ασυνεχή συστατικά», π.χ. (i) «Έφυγε η Μαρία από το σπίτι».

Η πρόταση παράγεται κανονικά ως εξής:

1. Π-> ΟΦ + ΡΦ
2. ΟΦ-> Αρθ + Ο
3. ΡΦ-> Ρ + ΠροθΦ
4. ΠροθΦ-> Πρόθ + ΟΦ
5. Αρθ-> η, το
6. Ο-> Μαρία, σπίτι
7. Ρ-> έφυγε
8. Πρόθ-> από.

Εφαρμόζοντας τους κανόνες επαναγραφής, η δυνατή παραγόμενη δομή είναι η (ii) «η Μαρία έφυγε από το σπίτι» και οι κανόνες δείχνουν αυτό που διαισθητικά αντιλαμβανόμαστε, ότι η φράση «έφυγε από το σπίτι» αποτελεί ενιαίο συστατικό. Ωστόσο, και η πρόταση (i) δεν είναι αντιγραμματική, θεωρείται δηλαδή ορθά σχηματισμένη από έναν φυσικό ομιλητή. Είναι όμως γεγονός ότι δεν μπορεί να προβλεφθεί από τους ανωτέρω κανόνες.

β) κατ' επέκταση, δεν μπορεί να αποδώσει τις δομικές σχέσεις μεταξύ διαφορετικών προτάσεων, τις οποίες ωστόσο ο φυσικός ομιλητής διαισθητικά αντιλαμβάνεται, π.χ. μεταξύ των προτάσεων (iii) «Οι Ρωμαίοι κατέστρεψαν την Καρχηδόνα» και (iv) «η Καρχηδόνα καταστράφηκε από τους Ρωμαίους» ή (v) «Κατέστρεψαν οι Ρωμαίοι την Καρχηδόνα;».

Για τους παραπάνω λόγους, ο Τσόμσκι κρίνει αναγκαία τη συμπλήρωση της γραμματικής της φραστικής δομής με «μετασχηματιστικούς κανόνες», οι οποίοι θα εξηγούν τον μετασχηματισμό της μιας δομής σε μια άλλη, π.χ. της (i) στην (ii) ή της (iii) στην (iv) ή στην (v). Για παράδειγμα, η (iv) παράγεται από την (iii) με τον ακόλουθο μετασχηματιστικό κανόνα της παθητικοποίησης:

ΟΦ₁ Ρ_[ενεργ] ΟΦ₂ --> ΟΦ₂ Ρ_[παθ] από ΟΦ₁

Οι δομικά συγγενείς προτάσεις θεωρείται ότι ανάγονται στην ίδια Βαθεία Δομή. Με την λειτουργία των κατάλληλων μετασχηματιστικών κανόνων, η Βαθεία Δομή μπορεί να δώσει στην Επιφανειακή Δομή διαφορετικές προτάσεις. Η διάκριση Βαθείας και Επιφανειακής Δομής ανάγεται κυρίως στο έργο του Τσόμσκι Απόψεις της Συντακτικής Θεωρίας (Aspects of the Theory of Syntax) του 1965, όπου γίνεται επίσης η προσάρτηση στη γραμματική και του σημασιολογικού τομέα, τον οποίο είχαν παραμερίσει οι δομιστικών καταβολών «Συντακτικές Δομές». Η σημασιολογική ερμηνεία (δηλ. η παραγωγή του νοήματος) της πρότασης, σύμφωνα με αυτό το μοντέλο, γίνεται ήδη στη Βαθεία Δομή. Έτσι, το πρότυπο της μετασχηματιστικής γραμματικής, σε αυτό το πολύ πρώιμο στάδιο της γενετικής θεωρίας, τη λεγόμενη Βασική Θεωρία (Standard Theory), σχηματικά έχει ως εξής:

     Λεξικό + Κανόνες Φραστικής Δομής
                  ∇
              Βαθεία Δομή---------------->Σημασιολογικός τομέας (σημασιολογικές αντιπροσωπεύσεις)
                  ∇           
        Μετασχηματιστικοί Κανόνες
                  ∇
            Επιφανειακή Δομή
                  ∇
           Φωνολογικός Τομέας (φωνητικές αντιπροσωπεύσεις)

Διευρυμένη Βασική Θεωρία (δεκαετία 1970)

Από τις διαλέξεις του Τσόμσκι στην Πίζα της Ιταλίας το 1979, τέθηκαν οι βάσεις για μια νέα προσέγγιση, βασισμένη σε ένα πλαίσιο «Αρχών και Παραμέτρων». Η νέα προσέγγιση, τα θεωρητικά θεμέλια της οποίας περιγράφονται στο έργο Lectures on Government and Binding του 1981, αναβαθμίζει τον ρόλο της Καθολικής Γραμματικής. Σε όλες τις γλώσσες υπόκειται ένα σύνολο καθολικών, έμφυτων, αφηρημένων Αρχών (γενικοί περιορισμοί και γενικευμένα δομικά σχήματα). Ταυτοχρόνως, η παρατηρούμενη τυπολογική ποικιλία των γλωσσών οφείλεται σε μια σειρά από Παραμέτρους, δηλαδή καθολικά διαζευκτικά σύνολα τυπολογικών χαρακτηριστικών, από την παρουσία ή απουσία των οποίων καθορίζονται οι διάφορες ομάδες γλωσσών. Οι Παράμετροι συχνά παρομοιάζονται με διακόπτες, οι οποίοι ενεργοποιούμενοι σε διαφορετική θέση κάθε φορά, δίνουν διαφορετικές γλώσσες:

«Μπορούμε να θεωρήσουμε την αρχική κατάσταση της γλωσσικής ικανότητας» (σσ. την Καθολική Γραμματική) «ως ένα μόνιμο δίκτυο που συνδέεται με ένα πίνακα διακοπτών. Το δίκτυο αποτελείται από τις αρχές της γλώσσας, ενώ οι διακόπτες είναι οι επιλογές που καθορίζονται από την εμπειρία. Όταν οι διακόπτες είναι τοποθετημένοι σε μια συγκεκριμένη θέση, έχουμε τα μπαντού. Όταν είναι τοποθετημένοι σε μια άλλη θέση έχουμε τα ιαπωνικά. Η κάθε συγκεκριμένη ανθρώπινη γλώσσα αναγνωρίζεται ως μια συγκεκριμένη θέση των διακοπτών.» (Τσόμσκι 1997 και 2003)

Μια χαρακτηριστική περίπτωση Παραμέτρου είναι η δυνατότητα/μη δυνατότητα παράλειψης του γραμματικού υποκειμένου (pro-drop parameter). Γλώσσες όπως η Ελληνική, που μπορούν να έχουν μη φωνολογικά εκπεφρασμένο υποκείμενο, χαρακτηρίζονται ως pro-drop γλώσσες, ενώ γλώσσες όπως τα αγγλικά, όπου η δήλωση του υποκειμένου είναι υποχρεωτική, χαρακτηρίζονται ως non pro-drop.

Έτσι, σύμφωνα με αυτήν την οπτική, το παιδί κατακτά εύκολα τη μητρική του γλώσσα, εφόσον κατέχει εγγενώς ένα σύνολο καθολικών αρχών και το μόνο που χρειάζεται να κάνει είναι, αφενός, με λίγες μόνο ενδείξεις από το περιβάλλον του, να ενεργοποιήσει τις κατάλληλες παραμετρικές επιλογές και, αφετέρου, να μάθει απλώς ένα σύνολο λεξημάτων, γραμματικών μορφημάτων και ιδιω(μα)τισμών.

Η νέα αυτή φάση της γενετικής θεωρίας συνοδεύεται από αλλαγές και στον «φραστικό δείκτη», δηλαδή στην φορμαλιστική απόδοση της δομής των προτάσεων. Η κυριότερη καινοτομία είναι η «Σύνταξη του Χ-τονούμενου» (που έχει την αφετηρία της στη Διευρυμένη Βασική Θεωρία, αγγλ. Extended Standard Theory (EST), και κυρίως στο άρθρο του Τσόμσκι (1970) «Remarks on Nominalization»), σύμφωνα με την οποία κάθε φράση αποτελεί προβολή των ιδιοτήτων της κεφαλής της (της λέξης που αποτελεί τον πυρήνα της φράσης) και οργανώνεται σε τρία επίπεδα:

α) λεξική κατηγορία Χ, π.χ. Ο (όνομα), Ρ (ρήμα), Πρόθ (Πρόθεση), Επίθ (Επίθετο),

β) ενδιάμεση προβολή Χ΄, η οποία αποτελείται από την κεφαλή Χ και (το πολύ) ένα συμπλήρωμα. Ένα Ρ΄ π.χ. αποτελείται από ένα ρήμα και ένα αντικείμενο, ένα Ο΄ από ένα όνομα και μια ΟΦ σε γενική κ.λπ.

γ) μέγιστη προβολή Χ΄΄ ή ΧΦ, η οποία αποτελείται από έναν (προαιρετικό) χαρακτηριστή και το Χ΄. Έτσι, π.χ. ένα Ο΄΄ αποτελείται από ένα άρθρο και το Ο΄, ένα Ρ΄΄ από ένα λογικό υποκείμενο και το Ρ΄, ένα Επιθ΄΄ από έναν ποσοδείκτη και το Επίθ΄.

Στο Χ΄ και στο Χ΄΄ μπορούν να προσαρτηθούν και ένα ή περισσότερα προαιρετικά προσαρτήματα (προσδιορισμοί). Έτσι, όλες οι φράσεις φαίνεται να υπακούουν στο ακόλουθο αφηρημένο σχήμα:

α. Χ΄΄--> (Υ), Χ΄

β. Χ΄ --> Υ, Χ΄ (αλλά και: Χ΄΄--> (Υ),Χ΄΄ «προσάρτηση σε μέγιστη προβολή»)

γ. Χ΄ --> Χ, (Υ)

Το κόμμα δηλώνει ελεύθερη διάταξη των στοιχείων, η οποία ρυθμίζεται από την παραμετροποίηση, και η παρένθεση προαιρετική παρουσία μίας φραστικής κατηγορίας. Ο κανόνας β. είναι προαιρετικός και επιτρέπει την δυνάμει άπειρη προσάρτηση προσδιορισμών (π.χ. ΕπιθΦ στο Ο' ή επιρρημάτων και ΠροθΦ στο Ρ'), με απεριόριστη επαναγραφή της ενδιάμεσης προβολής Χ΄.

Το βασικό διάγραμμα του Χ-τονούμενου (χωρίς προσαρτήματα και με ενεργοποιημένες τις παραμέτρους [Χαρ πριν] και [Κεφαλή πριν]) είναι το εξής:

Η κοινή αυτή ανατομία που παρουσιάζουν οι φράσεις και των τεσσάρων βασικών λεξικών κατηγοριών (Ο, Ρ, Επίθ, Πρόθ), δηλαδή η δυνατότητα αναπαράστασής τους με τη σύμβαση του Χ-τονούμενου, θεωρείται ως μια καθολική Αρχή.

Άλλη σημαντική καινοτομία αυτού του προτύπου προς την κατεύθυνση της οικονομίας και της καθολικότητας (επικρατούσα τάση της θεωρίας κατά τη δεκαετία του '70 κ.εξ.) ήταν ο περιορισμός του αριθμού των μετασχηματιστικών κανόνων σε έναν μόνο, τον κανόνα «move α» (μετακίνησε το α). Έτσι, μια σειρά υποχρεωτικών και μη μετασχηματισμών, όπως η παθητικοποίηση, η ερώτηση κ.ά., ερμηνεύονται ως μετακινήσεις ενός στοιχείου (κεφαλής ή μέγιστης προβολής) από μια αρχική θέση σε μια άλλη, «επιφανειακή». Το μετακινημένο συστατικό αφήνει ένα ίχνος t στην αρχική του θέση, στην οποία και ερμηνεύεται σημασιολογικά, π.χ.

«Ποιο βιβλίο είπε η Μαρία ότι διάβασε t;» (η φράση «ποιο βιβλίο» ερμηνεύεται ως συμπλήρωμα του ρήματος διάβασε).

Και ένα παράδειγμα μετακινήσεων από τα αγγλικά: «Which book did Mary read t?»

α) Το βοηθητικό did μετακινείται από την αρχική του θέση I (Infl), στην οποία δηλώνει την Κλίση (χαρακτηριστικά Χρόνου, εν προκειμένω αορίστου, και Συμφωνίας, δηλ. γ' ενικού προσώπου), στη θέση του συμπληρωματικού δείκτη C (complementizer), όπου δηλώνει την ερώτηση (μετακίνηση κεφαλής)

β) Η ΟΦ Mary μετακινείται από τη θέση του χαρακτηριστή της ΡΦ (VP), την αρχική θέση όπου παράγεται ο δράστης, στη θέση του χαρακτηριστή της IP, όπου θεωρείται ότι προσλαμβάνει (αφηρημένη) πτώση ονομαστική.

γ) Η wh-φράση «which book» ανυψώνεται από τη θέση συμπληρώματος του ρήματος σε θέση χαρακτηριστή της CP (β, γ: μετακινήσεις μέγιστης προβολής).

σσ. Και οι λειτουργικές κατηγορίες, π.χ. η Κλίση (I) και ο Συμπληρωματικός Δείκτης (C), ακολουθούν, όπως και οι λεξικές κατηγορίες, τη δομή του Χ-τονούμενου.

Η πιο πρόσφατη εκδοχή της θεωρίας (από τη δεκαετία του '90 και εξής), ο μινιμαλισμός, αποτυπώνεται μεταξύ άλλων στα έργα του The Minimalist Program (1995) και Minimalist Inquiries (2000) και αποτελεί προέκταση της θεωρίας «Αρχών και Παραμέτρων» της δεκαετίας του 1980.

Πολιτική

Ο Νόαμ Τσόμσκι είναι ευρέως γνωστός διανοούμενος, πολιτικός ακτιβιστής και επικριτής της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ και άλλων κυβερνήσεων. Ο ίδιος αυτοχαρακτηρίζεται ελευθεριακός σοσιαλιστής, υποστηρικτής του αναρχοσυνδικαλισμού ενώ θεωρείται σημαίνουσα προσωπικότητα στο χώρο της Αριστεράς στις ΗΠΑ. Οι πολιτικές του θέσεις έχουν αλλάξει ελάχιστα από τη νεανική του ηλικία, και το περιβάλλον της εβραϊκής μεσοαστικής οικογένειας στο οποίο μεγάλωσε. Θεωρεί τις θέσεις του όχι ως ακριβείς πολιτικές θεωρίες αλλά ως ιδανικά που καλύπτουν τις ανάγκες του ανθρώπινου είδους, όπως η ελευθερία, κοινωνία, και ελευθερία συναναστροφής. Αντίθετα με τους μαρξιστές, ο Τσόμσκι θεωρεί πως η πολιτική δεν μπορεί να οριστεί από την επιστήμη.

Η κύρια ώθηση πίσω από τις πεποιθήσεις της πολιτικής κοσμοθεωρίας του Τσόμσκι είναι η ιδέα πως η αλήθεια σχετικά με την πολιτική πραγματικότητα διαστρεβλώνεται συστηματικά και οργανωμένα μέσω της χειραγώγησης από τα μεγαλο-επιχειρηματικά συμφέροντα, πολιτικές ελίτ, και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης τα οποία ελέγχονται επίσης από αυτά τα κέντρα εξουσίας, και ο ίδιος ασχολείται με την αποκάλυψη αυτών των δραστηριοτήτων. Θεωρεί πως η κοινή λογική είναι αρκετή για την ανακάλυψη της αλήθειας, εάν εφαρμοστεί υπό το πρίσμα της κριτικής σκέψης και με επίγνωση του ρόλου που διαδραματίζει η ιδιοτέλεια και αυτοεξαπάτηση στον εαυτό του καθενός καθώς και έναντι στους άλλους. Αν και έχει συμμετάσχει σε πολλές πολιτικές διαμαρτυρίες και συγκεντρώσεις, ταυτίζεται περισσότερο με τον τομέα της εκπαίδευσης και προσφέρει δωρεάν σεμινάρια και διαλέξεις με σκοπό την ενδυνάμωση και ενθάρρυνση ευρύτερης πολιτικής συνειδήσεως.

Είναι επίσης γνωστός για την διαχρονικά αιχμηρή κριτική προς την εξωτερική πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, και την διάβρωση που υφίσταται η κυβέρνηση των ΗΠΑ από τις μεγάλες εταιρείες και επιχειρηματικό κατεστημένο, κάτι που έχει παγκόσμιο αρνητικό αντίκτυπο μέσω του επηρεασμού της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ, με τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα που αναφέρει να είναι αυτά του πολέμου στο Βιετνάμ, Φιλιππίνες, Λατινική Αμερική και Μέση Ανατολή. Έχει επίσης διατυπώσει έντονη κριτική προς το Ισραήλ σχετικά με το Παλαιστινιακό ζήτημα, με αποτέλεσμα να του έχει απαγορευτεί η είσοδος στη χώρα το 2010.

Θεωρεί πως οι περισσότερες θεωρίες συνωμοσίας είναι αναποτελεσματικές, καθώς δεν φέρνουν πρακτικά αποτελέσματα και αποπροσανατολίζουν τους ανθρώπους από το να ασχολούνται με την δημιουργία και βελτίωση της πολιτικής σε θεσμικό επίπεδο, όπου η ατομική χειραγώγηση είναι δευτερεύουσα ως προς τις ευρύτερες κοινωνικές εγκλίσεις. Σχετικά με την κριτική που έχει δεχθεί πως και οι δικές του θεωρίες αποτελούν θεωρία συνωμοσίας, απάντησε πως θεωρεί πολύ λογικό τα ΜΜΕ να χειραγωγούν τις πληροφορίες έτσι ώστε να αποτελούν ένα καλύτερο προϊόν προς πώληση, όπως κάθε άλλη επιχείρηση.

Εργογραφία

Πλήρης κατάλογος των εκδόσεων του Νόαμ Τσόμσκι διατίθεται στον ιστότοπο του ΜΙΤ.

Γλωσσολογία

Βιβλία που έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά:

• (1957) Syntactic Structures The Hague: Mouton - Συντακτικές Δομές, μετάφρ. Φώτης Α. Καβουκόπουλος, εκδ. Νεφέλη, 1991, ISBN 9789602110942
• (1968) Language and Mind - Γλώσσα και νους, μετάφρ. Γιάννης Μανιάτης - Ιόλαος, Νίκος Πατέλης, εκδ. Πολύτροπον, 2008, ISBN 9789608354883
• (2000) New Horizons in the Study of Language and Mind - Οι νέοι ορίζοντες στη μελέτη της γλώσσας και του νου, μετάφρ. Μαρίνα Βασιλείου, εκδ. Πατάκη, 2005, ISBN 9789601614519
• (2000) The Architecture of Language Noam Chomsky, Nirmalangshu Mukherjee (Editor), B. N. Patnaik (Editor) - Η αρχιτεκτονική της γλώσσας, μετάφρ. Φιλιππάτος Άγγελος, εκδ. Καστανιώτη, 2003, ISBN 960-03-3512-5
• (2002) On Nature and Language (Adriana Belletti and Luigi Rizzi, editor) - Για τη φύση και τη γλώσσα, μετάφρ. Κοτζόγλου Γιώργος, εκδ. Παπαδήμας, 2004

Πολιτική

Βιβλία που έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά:

• (1969) American power and the new mandarins - Αμερικανική ισχύς και νέοι μανδαρίνοι, μετάφρ. Ράπτης Νίκος, εκδ. Scripta, 2004, ISBN 960-7909-57-7
• (1973) Counter-Revolutionary Violence - Bloodbaths in Fact & Propaganda (with Edward S. Herman) - Ευεργετικά λουτρά αίματος: Στα γεγονότα και στην προπαγάνδα, συγγραφείς Ν.Τσόμσκι και Έντουαρντ Σ. Χέρμαν, μετάφρ. Ελένη Γαρίδη, εκδ. Ηριδανός
• (1976) Intellectuals and the State - Οι διανοούμενοι και το κράτος, μετάφρ. Νίκος Β. Αλεξίου, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, 2000
• (1983, 1999) The Fateful triangle: The United States, Israel and the Palestinians - Μοιραίο τρίγωνο: Οι ΗΠΑ, το Ισραήλ και οι Παλαιστίνιοι, μετάφρ. Βούβαλη Δάφνη, εκδ. Εκδοτικός Οίκος Α.Α.Λιβάνη, 2002, ISBN 960-14-0650-6
• (1986) Pirates and Emperors: International Terrorism and the Real World - Πειρατές και αυτοκράτορες, παλιοί και νέοι. Η διεθνής τρομοκρατία στον πραγματικό κόσμο, μετάφρ. Βούλγαρης Νίκος, εκδ. Εκδοτικός Οίκος Α.Α.Λιβάνη, 2004, ISBN 960-14-0853-3
• (1988) The Culture of Terrorism - Η κουλτούρα της τρομοκρατίας, μετάφρ. Ελένη Αστερίου, εκδ. Εκδοτικός Οίκος Α.Α.Λιβάνη, 2000, ISBN 960-14-0326-4
• (1989) Necessary Illusions - Η βιομηχανία κατασκευής υπηκόων, μετάφρ. Νίκος Β. Αλεξίου, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, 1999
• (1993) Year 501:the conquest continues - Έτος 501:η κατάκτηση συνεχίζεται, μετάφρ. Νίκος Ράπτης, εκδ. Τόπος, 1994 ISBN 960-8425-01-8
• (1994) Keeping the Rabble in Line: Interviews with David Barsamian - Η χειραγώγηση των μαζών Συνεντεύξεις με τον Ντέιβιντ Μπαρσαμιάν, μετάφρ. Θεολ. Βουλγαρίδης, εκδ. Scripta, 1997, ISBN 960-7909-03-8
• (1994) World Orders, Old and New - Παλιές και νέες τάξεις πραγμάτων, μετάφρ. Μαρία Αγγελίδου, εκδ. Εκδοτικός Οίκος Α.Α.Λιβάνη, 1996, ISBN 960-236-617-6
• (1996, 1997) Powers and Prospects: Reflections on Human Nature and the Social Order - Δυνάμεις και προοπτικές: Σκέψεις για τη φύση του ανθρώπου και την κοινωνική τάξη, μετάφρ. Λάμπης Χαραλαμπίδης, εκδ. Εκδοτικός Οίκος Α.Α.Λιβάνη, 1999, ISBN 960-14-0013-3
• (1997) Class Warfare: Interviewed by David Barsamian - Οι έχοντες και μη κατέχοντες Οι κοινωνικοί αγώνες σήμερα: Συνεντεύξεις στον Ντέιβιντ Μπαρσαμιάν, μετάφρ. Άγγελος Φιλιππάτος, εκδ. Καστανιώτη, 1998, ISBN 960-03-2338-0
• (1997) Media Control: The Spectacular Achievements of Propaganda - Τα ΜΜΕ ως όργανο κοινωνικού ελέγχου και επιβολής, μετάφρ. Νότης Πάτσαλος, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, 1997
• (1998) The Common Good - Το κοινό καλό, Συνεντεύξεις με τον Ντέιβιντ Μπαρσαμιάν, μετάφρ. Παντελής Ανδρικόπουλος, εκδ. Scripta, 2000, ISBN 960-7909-20-8
• (1999) Acts of Aggression: Policing Rogue States - Νέα τάξη: Μυστικά και ψέματα, συγγραφείς Ν.Τσόμσκι, Ramsey Clark, Edward W. Said, μετάφρ. Αριάδνη Αλαβάνου, εκδ. Εκδοτικός Οίκος Α.Α.Λιβάνη, 2000, ISBN 960-14-0249-7
• (1999) Latin America: From Colonization to Globalization - Λατινική Αμερική από την αποικιοκρατία στην παγκοσμιοποίηση, μετάφρ. Γεωργία Γιαννακοπούλου, εκδ. Ελεύθερος Τύπος
• (1999) The New Military Humanism: Lessons From Kosovo - Ο νέος στρατιωτικός ανθρωπισμός: Μαθήματα από το Κοσσυφοπέδιο, μετάφρ. Αθηνά Δημητριάδου, εκδ. Scripta, 2001, ISBN 960-7909-27-5
• (1999) Profit over People: Neoliberalism and Global Order - Κέρδος και πολίτης: Νεοφιλελευθερισμός και παγκόσμια τάξη, μετάφρ. Λάμπης Χαραλαμπίδης, εκδ. Καστανιώτη, 2000, ISBN 960-03-2776-9
• (2000) A New Generation Draws the Line: Kosovo, East Timor and the Standards of the West - Μια νέα γενιά χαράζει τα όρια: Κοσσυφοπέδιο, Ανατολικό Τιμόρ και τα κριτήρια της Δύσης, μετάφρ. Καλαϊτζής Νεκτάριος, εκδ. Scripta, 2001, ISBN 960-7909-35-6
• (2000) Rogue States: The Rule of Force in World Affairs - Ο νόμος της δύναμης στην παγκόσμια τάξη, μετάφρ. Δάφνη Βούβαλη, εκδ. Εκδοτικός Οίκος Α.Α.Λιβάνη, 2001, ISBN 960-14-0454-6
• (2001) Propaganda and the Public Mind. South End Press - Προπαγάνδα και κοινός νους. Ο έλεγχος της σκέψης, συγγραφείς Ν.Τσόμσκι & Barsamian David, μετ. Τσαπόγας Κώστας, εκδ. Εκδοτικός Οίκος Α.Α.Λιβάνη, 2003, ISBN 9789601407456
• (2001) Deux heures de lucidité - Δύο ώρες διαύγειας. Συνομιλίες του Νόαμ Τσόμσκι με τον Ντενί Ρομπέρ και τη Βερόνικα Ζαράχοβιτς: Σιένα, 22 Νοεμβρίου 1999 (συμπληρωματικά κείμενα μέσω e-mail Παρίσι - Βοστόνη), μετάφρ. Αργύρογλου Αργύρης, εκδ. Εκδοτικός Οίκος Α.Α.Λιβάνη, 2006, ISBN 960-14-1173-9
• (2001) On MisEducation - Εκπαίδευση χωρίς ελευθερία και κρίση, μετάφρ. Φιλιππάτος Άγγελος, εκδ. Καστανιώτη, 2002, ISBN 978-960-03-3122-6
• (2001) 9-11 Seven Stories Press - 11/9, μετάφρ. Μιχαήλ Σάββας, εκδ. Άγρα, 2001, ISBN 960-325-414-2
• (2002) Pirates and Emperors, Old and New: International Terrorism and the Real World - Πειρατές και αυτοκράτορες. Η διεθνής τρομοκρατία στον πραγματικό κόσμο, μετάφρ. Τσολακίδου Ιουλία, εκδ. Παρατηρητής, 2003, ISBN 978-960-374-18-24
• (2003) Power and Terror: Post-9/11 Talks and Interviews. Seven Stories Press - Εξουσία και τρομοκρατία: Ομιλίες και συνεντεύξεις μετά την 11η Σεπτεμβρίου, μετάφρ. Τριανταφύλλου Σώτη, εκδ. Πατάκη, 2003, ISBN 9601607560
• (2003) Hegemony or Survival: America's Quest for Global Dominance - Ηγεμονία ή επιβίωση: Η εκστρατεία της Αμερικής για παγκόσμια κυριαρχία, μετάφρ. Γιώργος Κ. Καλαμαντής, εκδ. Πατάκη, 2004, ISBN 978-960-16-1419-9
• (2005) Chomsky on Anarchism - Περί αναρχισμού, μετάφρ. Αλαβάνου Αριάδνη, εκδ. Κέδρος, 2009, ISBN 978-960-04-3898-7
• (2005) Government in the Future - Το μέλλον της διακυβέρνησης. Ο ρόλος του κράτους σε μια αναπτυγμένη βιομηχανική κοινωνία, μετάφρ. Λασκαράτος Άρης, εκδ. Αιώρα, 2007, ISBN 978-960-7872-33-3
• (2006) Failed States: The Abuse of Power and the Assault on Democracy - Αποτυχημένες πολιτείες: Η κατάχρηση της εξουσίας και οι εχθροί της δημοκρατίας, μετάφρ. Γιάννης Ε. Ανδρέου, εκδ. Πατάκη, 2007, ISBN 978-960-16-2567-6
• (2006) Perilous Power: The Middle East and U.S. Foreign Policy - Επικίνδυνη δύναμη: Η Μέση Ανατολή και η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ: Συζήτηση για την τρομοκρατία, τη δημοκρατία, τον πόλεμο και τη δικαιοσύνη, συγγραφείς Ν.Τσόμσκι & Achcar Gilbert, μετάφρ. Σίσσυ Βωβού, εκδ. Πολύτροπον, 2007, ISBN 978-960-8354-71-5
• (2007) Interventions - Παρεμβάσεις, μετάφρ. Αλαβάνου Αριάδνη, εκδ. Εκδοτικός Οίκος Α.Α.Λιβάνη, 2009, ISBN 978-960-14-2005-9
• (2007) What we Say Goes: Conversations on U.S. Power in a Changing World - Ισχύει ότι πούμε εμείς. Για την εξουσία των ΗΠΑ σ' έναν κόσμο που αλλάζει: Συζητήσεις με τον Ντέϊβιντ Μπαρσαμιάν, συγγραφείς Ν.Τσόμσκι & Barsamian David, μετάφρ. Γιάννης Ε. Ανδρέου, εκδ. Πατάκη, 2008, ISBN 960-16-2974-2

Έργα για τον Τσόμσκι

• Δ. Θεοφανοπούλου-Κοντού, 1989: Μετασχηματιστική Σύνταξη. Από την θεωρία στην πράξη, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα.
• Δ. Θεοφανοπούλου-Κοντού, 2002: Γενετική Σύνταξη. Το πρότυπο της Κυβέρνησης και της Αναφορικής Δέσμευσης, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα.
• Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton, εισαγωγή στο Τσόμσκι, 1991: Συντακτικές Δομές εκδ. Νεφέλη, Αθήνα, ελλ. μτφρ. Φ. Καβουκόπουλος από το [Τσόμσκι, 1957: Syntactic Structures, εκδ. Mouton, The Hague].
• Στίβεν Πίνκερ, 2000: Το γλωσσικό ένστικτο -Πώς ο νους δημιουργεί τη γλώσσα, εκδ. Κάτοπτρο, Αθήνα, ελλ. μτφρ. Ε. Μούμα από το [Steven Pinker, 1994: The Language Instict -The new science of language and mind, εκδ. Penguin]
• Τάκης Φωτόπουλος, Ο Καπιταλισμός του Τσόμσκι, Ο Μετακαπιταλισμός του Άλμπερτ και η Περιεκτική Δημοκρατία, εκδ. Γόρδιος, Αθήνα.
• Peter Wintonick, Mark Achbar, 1997,Κατασκευάζοντας Συναίνεση- Ο Νόαμ Τσόμσκι και τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας (Το βιβλίο της βραβευμένης ταινίας των Peter Wintonick και Mark Achbar, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, ελλ. μτφρ. Ν. Βούλγαρης

ΠΗΓΗ: wikipedia

Ρόμπερτ Γκρέιβς (1895 – 1985) Άγγλος ποιητής, μυθιστοριογράφος και μεταφραστής

 

Ο Ρόμπερτ φον Ράνκε Γκρέιβς (Robert von Ranke Gravs, 24 Ιουλίου 1895 - 7 Δεκεμβρίου 1985) επίσης γνωστός ως Ρόμπερτ Ράνκε Γκρέιβς ήταν Άγγλος ποιητής, μυθιστοριογράφος και μεταφραστής. Γεννήθηκε στο Γουίμπλεντον στα περίχωρα του Λονδίνου στις 24 Ιουλίου 1895 και πέθανε στις 7 Δεκεμβρίου 1985. Ο πατέρας του, Άλφρεντ Πέρσιβαλ Γκρέιβς, υπήρξε σημαντικός ποιητής της ιρλανδικής αναγέννησης των αρχών του αιώνα. Η μητέρα του, Αμαλία φον Ράνκε, ήταν μικρανιψιά του Γερμανού ιστορικού του 19ου αιώνα Λέοπολντ φον Ράνκε.

Σπούδασε στο Κολλέγιο St John του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, επιστρατεύτηκε πριν τελειώσει τις σπουδές του το 1914, έγινε λοχαγός του Συντάγματος των Ουαλών Τυφεκιοφόρων και τραυματίστηκε σοβαρά στη Γαλλία το 1916. Οι εμπειρίες του από τον πόλεμο περιγράφονται στο (πρώιμο) αυτοβιογραφικό του βιβλίο Good-bye to All That (Αποχαιρετισμός σε όλα αυτά, 1929).
Μετά τον πόλεμο συνέχισε τις σπουδές του, προσπάθησε ανεπιτυχώς να κρατήσει ένα εμπορικό κατάστημα, και το 1926 δίδαξε για λίγο αγγλική λογοτεχνία στο Κάιρο. Το 1927 αποσύρθηκε στη Μαγιόρκα, την οποία έκτοτε σπανίως εγκατέλειπε, και όπου πέθανε το 1985.

Ο Γκρέιβς έγινε ευρύτατα γνωστός με τα ιστορικά του μυθιστορήματα Εγώ, ο Κλαύδιος, Κλαύδιος ο θεός και Κόμης Βελισάριος. Ήταν όμως και αναγνωρισμένος ποιητής και επιτυχημένος μεταφραστής κλασικών έργων και ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την ερμηνεία ευρωπαϊκών και εβραϊκών μύθων (The White Goddess, The Greek Myths, Hebrew Myths).

Ο Ρόμπερτ Γκρέιβς έκανε οκτώ παιδιά. Την Τζένι (Jennie) η οποία παντρεύτηκε τον δημοσιογράφο Αλεξάντερ Κλίφορντ (Alexander Clifford)· τον Ντέιβιντ (David) ο οποίος σκοτώθηκε στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο· την Κάθριν (Catherine) η οποία παντρεύτηκε τον πυρηνικό επιστήμονα Κλίφορντ Ντάλτον (Clifford Dalton)· και τους Σαμ (Sam) και Νάνσι (Nancy) Νίκολσον (Nicholson). Με τη δεύτερη σύζυγό του, Μπέριλ Γκρέιβς (Beryl Graves: 1915–2003), έκανε τον Γουίλιαμ (William), τη Λουσία (Lucia) η οποία είναι επίσης μεταφράστρια, τον Χουάν (Juan) και τον Τομάς (Tomás) ο οποίος είναι συγγραφέας και μουσικός.

Εργογραφία

Πεζογραφία

• I, Claudius, 1934 (Εγώ ο Κλαύδιος)

—μτφ. Νικ. Κ. Παπαρρόδου (εκδ. «Σ.Δαρεμάς», 1960. Σε ένα τόμο με το επόμενο υπό τον τίτλο «Κλαύδιος και Μεσσαλίνα»)

• Claudius the God and His Wife Messalina, 1934 (Κλαύδιος ο Θεός και η σύζυγός του Μεσσαλίνα)

—μτφ. Νικ. Κ. Παπαρρόδου (εκδ. «Σ.Δαρεμάς», 1960. Σε ένα τόμο με το προηγούμενο υπό τον τίτλο «Κλαύδιος και Μεσσαλίνα»)

—μτφ. Αλέξανδρος Κοτζιάς (εκδ. «Γαλαξίας», 1970, και εκδ. «Ηριδανός», 1977)

• Antigua, Penny, Puce, 1937 (Το γραμματόσημο της Αντίγκουα)

—μτφ. Τάσος Δαρβέρης (εκδ. «Μέδουσα», 1991)

• Count Belisarius, 1938 (Κόμης Βελισάριος)

—μτφ. Νικ. Κ. Παπαρρόδου (εκδ. «Σπ. Τζηρίτα», 1958)

—μτφ. Αθηνά Κακούρη ως «Βελισάριος: το σπαθί του Ιουστινιανού» (εκδ. «Πάπυρος», 1970)

• Sergeant Lamb of the Ninth, 1940 (Ο λοχίας Λαμπ του Ενάτου)
• Proceed, Sergeant Lamb, 1941 (Πλησίασε, λοχία Λαμπ)
• The Story of Marie Powell: Wife to Mr. Milton, 1943 (Η ιστορία της Μαρί Πάουελ, συζύγου του κ.Μίλτον)
• The Golden Fleece, 1944 (Το χρυσόμαλλο δέρας) - τίτλος αμερικαν. έκδοσης : Hercules, My Shipmate, 1945

—μτφ. Μάριος Βερέττας ως «Ηρακλής, ο συνταξιδιώτης μου» (εκδ. «Alien», 1995)

• King Jesus, 1946 (Ο βασιλέας Ιησούς)

—μτφ. Μάριος Βερέττας (εκδ. «Alien», 1995)

• The Islands of Unwisdom, 1949 (Τα νησιά της μωρίας)
• Homer's Daughter, 1956 (Η κόρη του Ομήρου)

Λοιπά έργα

• Good-bye to All That: An Autobiography, 1929 (Αποχαιρετισμός σε όλα αυτά. Μια αυτοβιογραφία)

—μτφ. Βαγγέλης Κατσάνης (εκδ. «Κάκτος», 1999)

• The White Goddess: a historical grammar of poetic myth, 1948 (Η Λευκή Θεά: ιστορική γραμματική του ποιητικού μύθου)

—μτφ. (;) (εκδ. «Κάκτος», 1998)

• Food for Centaurs, 1958 (Τροφή για Κενταύρους), διάφορα θέματα

—μτφ. Ρένα Καρακατσάνη (εκδ. «Κάκτος», 1999)

• The Nazarene Gospel Restored, με τη συνεργασία του Joshua Podro, 1953 (Το Ναζαρηνό Ευαγγέλιο αποκατεστημένο)
• The Greek Myths, 1955 (Οι ελληνικοί μύθοι)

—μτφ. Λεωνίδας Ζενάκος, 2 τόμ. (εκδ. «Κάκτος», 1998)

• Hebrew Myths: The Book of Genesis, με τη συνεργασία του Raphael Patai, 1963 (Οι εβραϊκοί μύθοι: το βιβλίο της Γένεσης)

—μτφ. Στ. Ροζάνης (εκδ. «Ύψιλον», 1991)

Κριστίνα Ροσέτι (1830 – 1894) Αγγλίδα ποιήτρια

 

Η Κριστίνα Τζορτζίνα Ροσέτι (5 Δεκεμβρίου, 1830 – 29 Δεκεμβρίου, 1894) ήταν Αγγλίδα ποιήτρια και αδελφή του ποιητή και ζωγράφου Ντάντε Γκάμπριελ Ροσέτι (Dante Gabriel Rossetti) καθώς και των Ουίλιαμ Μάικλ Ροσέτι (William Michael Rossetti) και Μαρία Φραντσέσκα Ροσέτι (Maria Francesca Rossetti). Ο πατέρας τους, Γκάμπριελ Ροσέτι (Gabriele Rossetti), ήταν Ιταλός ποιητής και πατριώτης από τη Νάπολη, που ζήτησε πολιτικό άσυλο στην Αγγλία, και η μητέρα τους, Φράνσις Πολιντόρι (Frances Polidori), ήταν αδελφή του γιατρού και προσωπικού φίλου Λόρδου Βύρωνα, Τζον Ουίλιαμ Πολιντόρι (John William Polidori).

Η Ροσέτι γεννήθηκε στο Λονδίνο και μορφώθηκε στο σπίτι από τη μητέρα της. Στις αρχές της δεκαετίας του 1840, η οικογένειά της αντιμετώπισε σοβαρά οικονομικά προβλήματα, καθώς επιδεινώθηκε η σωματική και ψυχική υγεία του πατέρα της. Όταν η ίδια ήταν δεκατεσσάρων ετών υπέστη νευρικό κλονισμό, γεγονός που επηρέασε και τη μετέπειτα ζωή της, καθώς κατά περιόδους έπασχε από κατάθλιψη και σχετικές ασθένειες. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου της ζωής της η Ροσέτι, μαζί με τη μητέρα και την αδελφή της συμμετείχαν στο Αγγλο-Καθολικό κίνημα που ήταν μέρος της Εκκλησίας της Αγγλίας, και αυτή η θρησκευτική αφοσίωση έπαιξε σημαντικό ρόλο στην προσωπική ζωή της Ροσέτι για το υπόλοιπο της ζωής της. Προς το τέλος της εφηβείας της είχε αρραβωνιαστεί το ζωγράφο Τζέιμς Κόλινσον (James Collinson), αλλά τελικά ο δεσμός τους διαλύθηκε λόγω θρησκευτικών διαφορών ( ο Κόλινσον ασπάστηκε τον Καθολικισμό). Αργότερα διατηρούσε δεσμό με τον γλωσσολόγο Charles Cayley, αλλά δεν παντρεύτηκαν επίσης για θρησκευτικούς λόγους.

Εικόνα από το εξώφυλλο τη συλλογή ποιημάτων της Κριστίνα Ροσέτι Goblin Market and Other Poems (1862), από τον αδελφό της Ντάντε Γκάμπριελ Ροσέτι

Αν και η Ροσέτι ξεκίνησε το συγγραφικό της έργο σε νεαρή ηλικία, η ποιήσή της δεν έτυχε ιδιαίτερης προσοχής μέχρι τη δημοσίευση της συλλογής Goblin Market and Other Poems το 1862. Η συλλογή συγκέντρωσε πολλούς κριτικούς επαίνους, και σύμφωνα με την βιογράφο της Τζαν Μαρς (Jan Marsh), "ο θάνατος της Ελίζαμπεθ Μπάρετ Μπράουνινγκ (Elizabeth Barrett Browning) πριν από δύο μήνες οδήγησε στο να αναδειχτεί η Ροσέτι φυσική διάδοχός της ως διακεκριμένη γυναίκα ποιήτρια." Το ποίημα του τίτλου της συλλογής αποτελεί το πιο γνωστό έργο της Ροσέτι. Παρόλο που με μια πρώτη ματιά μπορεί να φανεί ως ένα παιδικό ποίημα με ομοιοκαταληξία για τα δεινοπαθήματα δύο αδελφών με τελώνια, το ποίημα είναι πολυεπίπεδο, προκλητικό και περίπλοκο, και οι κριτικοί του έχουν δώσει πολλές διαφορετικές ερμηνείες, βλέποντάς το σαν μια αλληγορία για τον πειρασμό και τη σωτηρία ή σαν ένα σχόλιο πάνω στους ρόλους των φύλων και τη δραστηριοποίηση των γυναικών κατά τη Βικτωριανή εποχή, καθώς και σαν ένα έργο για την ερωτική επιθυμία και την κοινωνική επανόρθωση. Κάποιοι αναγνώστες του αποδίδουν μια ομοιότητα με το ποίημα του Σάμιουελ Τέιλορ Κόλριτζ (Samuel Taylor Coleridge) "Ancient Mariner" , δεδομένου του θρησκευτικού θέματος του πειρασμού και της αμαρτίας, και της λύτρωσης μέσω του βασανισμού για χάρη των άλλων.

Κατά τη διάρκεια του υπολοίπου της ζωής της, η Κριστίνα Ροσέτι συνέχισε να γράφει και να δημοσιεύει το έργο της, αφοσιώθηκε όμως περισσότερο στα γραπτά περί θρησκευτικής πίστης και σε παιδική ποίηση. Παρόλο που οι κανόνες της θρησκείας καθόριζαν τον τρόπο ζωής της, εξακολουθούσε να διατηρεί έναν ευρύ φιλικό κύκλο, και για δέκα χρόνια εργαζόταν εθελοντικά σε ίδρυμα υποστήριξης γυναικών "κακής φήμης". Ήταν αναποφάσιστη σχετικά με το δικαίωμα ψήφου των γυναικών, αλλά πολλοί ακαδημαϊκοί έχουν προσδώσει φεμινιστικό χαρακτήρα στην ποίησή της. Επιπλέον, όπως λέει η Μαρς, "ήταν αντίθετη στον πόλεμο, τη δουλεία (στον Αμερικανικό Νότο), τη σκληρότητα προς τα ζώα, την εκμετάλλευση ανήλικων κοριτσιών στην πορνεία και όλες της μορφές στρατιωτικής επιθετικότητας".

 

Πορτρέτο της Κριστίνα Ροσέτι, από τον αδελφό της Ντάντε Γκάμπριελ Ροσέτι

Το 1893 η Ροσέτι προσεβλήθη από καρκίνο. Πέθανε τον επόμενο χρόνο, στις 29 Δεκεμβρίου 1893, και τάφηκε στο Κοιμητήριο Highgate. Στις αρχές του εικοστού αιώνα η δημοτικότητα της Ροσέτι έφθινε, όπως και η φήμη πολλών αξιόλογων συγγραφέων της Βικτωριανής εποχής, μπροστά στην ορμητικότητα του Μοντερνισμού. Η Ροσέτι παρέμεινε αφανής μέχρι τη δεκαετία του 1970, οπότε και φεμινίστριες ακαδημαϊκοί άρχισαν να ανακαλύπτουν ξανά το έργο της και να γράφουν για αυτό. Τις τελευταίες δεκαετίες τα γραπτά της Ροσέτι επανήλθαν στο προσκήνιο, και ξανακέρδισαν την είσοδό τους στο Βικτωριανό λογοτεχνικό κανόνα.

Έργα

• Goblin Market και άλλα ποιήματα (1862)
• The Prince's Progress and Other Poems (1856)
• Sing-Song: a Nursery Rhyme Book (1872, 1893)
• A Pageant and Other Poems (1881)
• Verses (1893)

Πηγές

Marsh, Jan. Introduction. Poems and Prose. By Christina Rossetti. London: Everyman, 1994. xvii - xxxiii.

Τόμας Χομπς (1588 - 1679) Άγγλoς φιλόσοφος

 

Ο Τόμας Χομπς (Thomas Hobbes, 5 Απριλίου 1588- 4 Δεκεμβρίου 1679) ήταν Άγγλoς φιλόσοφος. Είναι ένας από τους πρώτους διανοητές-θεμελιωτές του σύγχρονου κράτους και ιδρυτής της πολιτικής φιλοσοφίας. Αν και σήμερα ο Χομπς αναφέρεται περισσότερο για το έργο του στην πολιτική φιλοσοφία, συνέβαλε και σε άλλους τομείς, όπου συμπεριλαμβάνονται η ιστορία, η γεωμετρία, η ηθική, η γενική φιλοσοφία και η αποκαλούμενη σήμερα πολιτική επιστήμη.

Ο Τόμας Χομπς ήταν γιος προτεστάντη κληρικού. Ξεκίνησε την καριέρα του ως δάσκαλος της οικογένειας Κάβεντις (Cavendish), της κομητείας του Ντέβονσαϊρ (Devonshire) και έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για τα μαθηματικά και τη φυσική.

Έζησε σε μια από τις πλέον ταραγμένες περιόδους της ευρωπαϊκής ιστορίας, και θεωρίες του μιλούν απαισιόδοξα για την ανθρώπινη φύση. Το 1610 γνώρισε τον Φραγκίσκο Βάκωνα και συναντώντας προσωπικά τον Γαλιλαίο το 1636, πείστηκε πως έπρεπε να μεταφέρει τις ιδέες του σε ένα σύστημα κοινωνικής φιλοσοφίας.

Εκμεταλλεύτηκε πλήρως τα ταξίδια του μαθητή του στην Ευρώπη, για να συναντήσει διάφορους επιστήμονες. Κατά την αγγλική επανάσταση ο Χομπς εγκαταστάθηκε το 1640 στο Παρίσι, όπου συναντούσε συχνά τον Καρτέσιο. Υπό την επιρροή των φιλελευθέρων φέρεται ότι δημοσίευσε το "De cive" (Περί του πολίτη).

Ο Χομπς επέστρεψε στην Αγγλία το 1651, για να μην υποχρεωθεί να μεταστραφεί στον καθολικισμό. Αυτή η τοποθέτηση σχετιζόταν λιγότερο με την πίστη και την προσκόλλησή του στον Προτεσταντισμό και περισσότερο με τον αντικληρικαλισμό του και τις πεποιθήσεις περί της προτεραιότητας την οποία πρέπει να έχει το κράτος έναντι της εκκλησίας. Κατόπιν δημοσίευσε τον Λεβιάθαν, 'έργο που είχε συγγράψει ήδη στη Γαλλία. Εξ αιτίας αυτού του έργου, αλλά και των υπόλοιπων (Περί της ελευθερίας και της ανάγκης, Περί της πολιτικής, Περί της ανθρώπινης φύσης) ο αγγλικός κλήρος τον κατηγόρησε για αντιθρησκευτική δράση. Αναζήτησε τότε καταφύγιο στο Τσάτσγουορθ, (Chatsworth) στον κόμη του Ντέβονσαϊρ.

Οι θρησκευτικοί πόλεμοι στη Γαλλία και οι εμφύλιοι πόλεμοι στην Αγγλία τον έτρεψαν να αναπτύξει μια φιλοσοφία, κατά την οποία μόνο η απολυταρχία του κράτους είναι σε θέση να συντηρήσει το δίκαιο και την ειρήνη. Έτσι αρνήθηκε τη δύναμη του θείου δικαίου. Όσον αφορά την ηθική του, θεώρησε ότι το άτομο πρέπει να ενεργεί κατά έναν "χρησιμοθηρικό εγωισμό" αυξανόμενο από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης (conatus) και της θέλησης για κυριαρχία.

Τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατο του Χομπς, το πανεπιστήμιο της Οξφόρδης καταδίκασε και έκαψε στην πυρά τα έργα του "De cive" και "Leviathan". Ο Χομπς θεωρείται εκ των πιο σημαντικών φιλοσόφων του φυσικού δικαίου κατά τον 17ο αι. και άσκησε τεράστια επιρροή στις αγγλοσαξονικές πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές θεωρίες.

Λεβιάθαν

 

Το εξώφυλλο της πρώτης εκδοσης του βιβλίου

Το 1651 έγραψε τον Λεβιάθαν, (Leviathan or the Matter, Form and Power of a Comonwealth Ecclesiastical and Civil), το σπουδαιότερο έργο του. Ο άνθρωπος δεν έχει αγαθή φύση, υποστηρίζει ο φιλόσοφος, αλλά είναι εκ φύσεως εγωιστής και ηδονιστής. Το ότι τα ανθρώπινα κίνητρα σχηματίζονται εκ φύσεως από προσωπικό συμφέρον, θα μπορούσε να έχει καταστροφικές συνέπειες. Ανεξέλεγκτοι οι άνθρωποι, και καθοδηγούμενοι από την εσωτερική δυναμική, το πιθανότατο είναι πως θα αλληλοκαταστραφούν. Για να διατηρηθεί η κοινωνική ειρήνη, ο Χομπς δημιουργεί κάποιο τέχνασμα, τον Λεβιάθαν, το Κράτος, είτε με τη μορφή της απόλυτης μοναρχίας είτε της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Το σημαντικό στοιχείο είναι ότι αυτό το Κράτος έχει το μονοπώλιο της βίας και της απόλυτης εξουσίας. Ως ανταπόδοση προς τον άνθρωπο το Κράτος ασκεί αυτήν την απόλυτη εξουσία μόνον υπέρ της διατήρησης της κοινωνικής ειρήνης:

«Ιδού, λοιπόν, η γένεση εκείνου του μεγάλου Λεβιάθαν, ή μάλλον (για να μιλήσουμε με μεγαλύτερο σεβασμό) εκείνου του θνητού θεού, στον οποίο οφείλουμε, ύστερα από τον αθάνατο θεό, την ειρήνη και την διαφέντεψή μας».

Ο Λεβιάθαν λοιπόν αναλαμβάνει την προστασία των πολιτών από εξωτερικούς και εσωτερικούς παράγοντες, μέσω του στρατού και της αστυνομίας. Άλλο σημαντικό καθήκον είναι επίσης η προστασία των πολιτών από τον ίδιο τον Λεβιάθαν. Από αυτήν την ιδέα πηγάζει το Σύνταγμα ως αυτοπεριορισμός της εξουσίας.

Ο Χομπς με την θεωρία αυτή λοιπόν αρνείται το δικαίωμα επανάστασης εναντίον του κοινωνικού συμβολαίου (έννοια η οποία θα ονομαστεί έτσι αργότερα από τον Λοκ). Όταν όμως ο Λεβιάθαν δεν φροντίζει πια για την ειρήνη και άμυνα των πολιτών, τότε το συμβόλαιο ακυρώνεται και το κράτος μπορεί να διαλυθεί. Οι άνθρωποι γυρίζουν στον φυσικό νόμο, έως ότου γίνει κάποιο νέο συμβόλαιο.

Η ηθική φιλοσοφία του Τόμας Χομπς

Η ηθική φιλοσοφία του Χομπς (εγωιστικό σύστημα ή «selfish system», όπως επεκράτησε να λέγεται αργότερα) χαρακτηρίζεται από ηθικό νατουραλισμό, ο οποίος ξεκινά εκ της κεντρικής παραδοχής ότι η ανθρώπινη φύση καθορίζεται ουσιαστικά από εγωιστικά κίνητρα. Ο Άγγλος φιλόσοφος υποστηρίζει ότι το κύριο καθοριστικό γνώρισμα της ανθρώπινης φύσης είναι ο εγωισμός ή η ορμή της αυτοσυντήρησης, η οποία αποτελεί μία απλή και αυτόνομη αρχή για την εξήγηση όλων των βουλητικών εκδηλώσεων. «Η υλιστική μεταφυσική και η αισθησιοκρατική ψυχολογία δίδασκαν ότι αυτή η ορμή της αυτοσυντήρησης είναι προσανατολισμένη στη διατήρηση και την προαγωγή της ατομική ύπαρξης. Όλα τ' άλλα μέσα είναι απλώς μέσα για την επίτευξη του ανώτατου υλικού σκοπού.

Κατ' αυτήν την αρχή, για τον ως φυσικό ον άνθρωπο δεν υπάρχει άλλος γνώμονας για την εκτίμηση των πραγμάτων παρά μόνον η ωφέλεια ή η ζημιά που προκύπτει από αυτά». Συνεπής υποστηρικτής αυτής της διδασκαλίας, που κατά πολλούς επαναλαμβάνει με νέους τεχνικούς όρους τη φιλοσοφία του Επικούρου, ο Χομπς θεωρεί ότι το μοναδικό δυνατό περιεχόμενο της ανθρώπινης βούλησης είναι η ωφέλεια ή η βλάβη του ατόμου. Άρα το κριτήριο της ηθικής πράξης εξετάζεται καθαρά μέσα από ένα ωφελιμιστικό και ψυχολογικό πρίσμα, και τελικά αυτό το ηθικό κριτήριο δεν ανταποκρίνεται μόνο σε κάτι γενικά παραδεκτό, αλλά και στην ανάγκη να θεμελιωθεί η ηθική σε καθαρά εμπειρικές-ψυχολογικές και όχι σε μεταφυσικές βάσεις.

Ο Χομπς θέτει τα κριτήρια της ηθικής αξιολόγησης μέσα στον άνθρωπο, και ταυτόχρονα με βάση τις ανάγκες του ανθρώπου ως κοινωνικού όντος. Η εγκόσμια ευδαιμονία δεν έγκειται στην ηρεμία ενός ικανοποιημένου πνεύματος, διότι δεν υφίσταται κανένας απώτατος μεταφυσικός σκοπός (finis ultimus) ή ύψιστο αγαθό (summum bonum):

«Η ευδαιμονία είναι η διαρκής πορεία της επιθυμίας από το ένα αντικείμενο στο άλλο, όπου η απόκτηση του πρώτου δεν είναι παρά ο δρόμος για το επόμενο. Αυτό οφείλεται στο ότι σκοπός της ανθρώπινης επιθυμίας δεν είναι μια μοναδική και στιγμιαία απόλαυση, είναι αντίθετα η εξασφάλιση της ικανοποίησης και των μελλοντικών επιθυμιών δια παντός. Οι θεληματικές λοιπόν πράξεις και οι διαθέσεις όλων των ανθρώπων τείνουν όχι μόνον στην κατάκτηση, αλλά και στην εξασφάλιση ευτυχισμένης ζωής».

Οι διαφορές πηγάζουν αποκλειστικά από την ποικιλία των παθών των ανθρώπων, αλλά και από τη διαφορετική γνώση και γνώμη καθενός. Η ευδαιμονία την οποία περιγράφει ο Χομπς δεν είναι απόλαυση της ηδονής, αλλά απόκτηση δύναμης, ασίγαστη επιθυμία για ισχύ που εξασφαλίζει τη δυνατότητα ικανοποίησης κάθε επιθυμίας και σταματά μόνο με τον θάνατο.

Κάθε άνθρωπος σύμφωνα με τον Άγγλο φιλόσοφο δεν έχει άλλη επιλογή εκτός του να συσσωρεύει δύναμη για να διασφαλίζει την αυτοσυντήρησή του, εξ αιτίας του φόβου ότι εαν δεν το κάνει ο ίδιος, θα το κάνει κάποιος άλλος, και έτσι θα βρεθεί στο έλεος του άλλου. Η φύση βέβαια έχει κάνει τους ανθρώπους ίσους ως προς τις ικανότητες του σώματος και του νου, διότι και ο πιο αδύναμος έχει τη δύναμη να σκοτώσει τον δυνατότερο, είτε με δόλο είτε συνασπιζόμενος με άλλους.

«Πράγματι η σωφροσύνη δεν είναι παρά εμπειρία που σε ίσο χρόνο κατανέμεται εξ ίσου σε όσους ανθρώπους ασχολήθηκαν εξ ίσου με τα ίδια πράγματα. Εκείνο που ίσως κάνει μια τέτοια ισότητα να φαίνεται απίστευτη, δεν είναι παρά η έπαρση κάποιων για τη σοφία τους». Αυτή η ισότητα ικανοτήτων γεννά και ίσες ελπίδες για την επίτευξη των σκοπών των ανθρώπων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, αν δύο άνθρωποι «επιθυμούν το ίδιο πράγμα, χωρίς εν τούτοις να μπορούν αμφότεροι να το αποκτήσουν, γίνονται εχθροί. Και στην πορεία προς τον σκοπό τους (που είναι κυρίως η αυτοσυντήρηση, αλλά και ορισμένες φορές η ευχαρίστησή τους μόνο) προσπαθούν να καταστρέψουν ή να υποτάξουν ο ένας τον άλλο».

Οι πρωταρχικές αιτίες διαμάχης που προέρχονται από τη φύση του ανθρώπου είναι τρεις: ο ανταγωνισμός, η δυσπιστία και η δόξα. Η φύση διαιρεί τους ανθρώπους και προτρέπει να αλληλοσυγκρούονται και να αλληλοεξοντώνονται. Στην ουσία ο αχαλίνωτος στη φυσική κατάσταση εγωισμός πρέπει να πειθαρχηθεί από κάποιαν ανώτερη ρυθμιστική αρχή, έτσι ώστε να συμπέσει η ατομική ωφέλεια με την ωφέλεια του συνόλου.

Αυτή η ανώτερη ρυθμιστική αρχή πηγάζει από τη φύση. Ο νόμος της φύσης (lex naturalis) είναι μια εντολή ή ένας γενικός κανόνας, που έχει ανακαλυφθεί μέσω του λόγου και δεν επιτρέπει στον άνθρωπο να προχωρήσει σε πράξη που θα είναι καταστροφική για τη ζωή ή που θα τον στερήσει από τα μέσα συντήρησής της. Η επιστήμη των νόμων της φύσης είναι η μοναδική αληθινή ηθική φιλοσοφία, είναι η επιστήμη για την αμοιβαία συναναστροφή και την κοινωνία του ανθρώπινου είδους.

«Τα πάθη που ωθούν τους ανθρώπους προς την ειρήνη είναι ο φόβος του θανάτου, η επιθυμία των πραγμάτων που απαιτούνται για μιαν άνετη διαβίωση και η ελπίδα ότι αυτά θ’ αποκτηθούν με την εργατικότητα. Ο ορθός λόγος προβάλλει τους κατάλληλους όρους για ειρήνη, έτσι ώστε οι άνθρωποι να οδηγηθούν σε συμφωνία. Αυτοί οι όροι αποκαλούνται, αλλιώτικα, Νόμοι της Φύσης…».

Το φυσικό δικαίωμα που προκύπτει σύμφωνα με τον Χομπς από τον ορθό λόγο είναι η ελευθερία που διαθέτει κάθε άνθρωπος να χρησιμοποιήσει την ισχύ του κατά βούληση για να συντηρήσει τη ζωή και κατ’ ακολουθία η ελευθερία να κάνει οτιδήποτε τ' οποίο κατά τη λογική του κρίση θα θεωρήσει κατάλληλο μέσο για αυτόν τον σκοπό.

Βέβαια «το άλυτο για κάθε ωφελιμιστική ηθική πρόβλημα είναι πώς να συμβιβάσει τη φιλαυτία με την αλληλεγγύη και την αμοιβαιότητα, τον εγωισμό με την αυτοθυσία που είναι αναπόσπαστη από την έννοια της αρετής». Απαντώντας στο συγκεκριμένο πρόβλημα, ο Χομπς ξεκινά με τον νόμο της φύσης, που ορίζει ότι οι άνθρωποι οφείλουν να τηρούν τις συμβάσεις τους. Αυτός ο νόμος της φύσης αποτελεί το θεμέλιο και την απαρχή της δικαιοσύνης. Όταν έχει συναφθεί μία σύμβαση, η παραβίασή της είναι άδικη, και ως εκ τούτου η μη τήρηση μιας σύμβασης αποτελεί τον ορισμό της αδικίας. Οτιδήποτε δεν είναι άδικο, είναι δίκαιο. Για να αποκτήσουν νόημα τα ονόματα δίκαιο και άδικο πρέπει τελικά να υπάρξει το καταφύγιο μιας εξαναγκαστικής εξουσίας, που επιβάλλει σε όλους εξίσου την τήρηση των συμβάσεων, απειλώντας με τιμωρία μεγαλύτερη του οφέλους που προσδοκούν να αποκομίσουν από την αθέτησή τους. Η φύση της δικαιοσύνης έγκειται στην τήρηση έγκυρων συμβάσεων, η οποία δεν αρχίζει παρά με τη σύσταση πολιτικής εξουσίας. Το homo homini lupus, που διατυπώνει ο Χομπς, αναθέτει τελικά στην πολιτεία, ως έκφραση του ορθού λόγου, την εξουσία και τη δύναμη να το περιορίσει.

Εργογραφία

• 1629. Μετάφραση του έργου Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου του Θουκυδίδη
• 1642. De Cive (Λατινικά)
• 1650. Τα στοιχεία του νόμου, φυσικά και πολιτικά (The Elements of Law, Natural and Political), written in 1640 and comprising
  • Ανθρώπινη φύσις - ((Human Nature, or the Fundamental Elements of Policie)
  • De Corpore Politico
• 1651-8. Elementa philosophica
  • 1651. De Cive (Αγγλική μετάφραση)
  • 1655. De Corpore (Λατινικά)
  • 1656. De Corpore (Αγγλική μετάφραση)
  • 1658. De Homine (Λατινικά)
• 1651. Λεβιάθαν - (Leviathan, or the Matter, Forme, and Power of a Commonwealth, Ecclesiasticall and Civil). Online.
• 1656. Ερωτήματα περί της Ελευθερίας, της Αναγκαιότητας και της Τύχης - (Questions concerning Liberty, Necessity and Chance)
• 1668. Λατινική μετάφραση του Λεβιάθαν
• 1675. Αγγλική μετάφραση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας του Ομήρου.
• 1681. Μετά θάνατον Μπέχεμοθ ή το Μακρύ Κοινοβούλιο - (Behemoth, or The Long Parliament) (γράφτηκε 1668, έμεινε αδημοσίευτο κατόπιν αιτήματος του βασιλέα).

Βιβλιογραφία

• Windelband W.-Heimsoeth H., 1995, Εγχειρίδιο ιστορίας της φιλοσοφίας, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα.
• Hobbes T., 1989, Λεβιάθαν, (μτφρ. Γ. Πασχαλίδης - Α. Μεταξόπουλος), Γνώση, Αθήνα.
• Hobbes T. [κ.ά.], 2008, Αρετές και συμφέροντα : Η βρετανική ηθική σκέψη στο κατώφλι της νεωτερικότητας (μετάφραση - επιμέλεια - επίμετρο Διονύσης Γ. Δρόσος), Σαββάλας, Αθήνα
• Μολύβας Γ., 2000, Φιλοσοφία στην Ευρώπη, η εποχή του Διαφωτισμού (17ος-18ος αιώνας), τομ. Β', ΕΑΠ, Πάτρα.
• Παπανούτσου Ε.Π., 1949, Ο Κόσμος του Πνεύματος, Ίκαρος, Αθήνα
• Schmitt C., 2009, Ο Λεβιάθαν στην Πολιτειολογία του Τόμας Χομπς: Νόημα και αποτυχία ενός πολιτικού συμβόλου (μετάφραση, επιμέλεια: Γιώργος Σαγκριώτης¨. Σαββάλας, Αθήνα
• Μεταξόπουλος, Αιμίλιος «Οι φιλοσοφικές θεωρίες του Φυσικού Δικαίου και το πρόβλημα της ατομικής ιδιοκτησίας. Τόμας Χομπς και Τζων Λοκ». Ο πολίτης 45 (1981), 46-57.
• Μεταξόπουλος, Αιμίλιος «Το πρόβλημα της ατομικής ιδιοκτησίας στις θεωρίες του φυσικού δικαίου και στη νεώτερη φιλελεύθερη φιλοσοφία: Hobbes, Locke, Kant». Επιθεώρηση κοινωνικών ερευνών 39-40 (1980), 414-432.
• Πατέλη Ι., Η φιλοσοφία του Hobbes, Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα

Περαιτέρω ανάγνωση

• Τ.Χόμπς: Περί των στοιχείων του Φυσικού Νόμου και της Πολιτικής, εισαγωγή-μετάφραση: Βασίλειος Μακρυπούλιας, εκδ.Άμμων εκδοτική, Αθήνα, 2020.