Αυτό σημαίνει λογοτεχνική πράξη

Η Γιαπωνέζα ποιήτρια, δοκιμιογράφος και μεταφράστρια, Ριόκο Σεκιγκούτσι 

Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ, 27.03.2015 Μικέλα Χαρτουλάρη

Στις 11 Μαρτίου 2011 μια τριπλή καταστροφή χτύπησε την Ιαπωνία: ο σεισμός, το τσουνάμι και το πυρηνικό ατύχημα στη Φουκούσιμα. Εκείνη την ημέρα, στην άλλη άκρη του πλανήτη, στο Παρίσι, η Γιαπωνέζα ποιήτρια, δοκιμιογράφος και μεταφράστρια Ριόκο Σεκιγκούτσι συνειδητοποίησε ότι αυτά που έβλεπε στην τηλεόραση δεν ήταν εικόνες μιας τραγωδίας αλλά «η πραγματικότητα που μας πέφτει στο κεφάλι». Άρχισε λοιπόν να κρατάει σημειώσεις στριμώχνοντας γεγονότα, συμπεριφορές, σκέψεις και συναισθήματα μέσα σε λέξεις, για να τα μαντρώσει «όπως μαντρώνουμε στον αντιδραστήρα τα ραδιενεργά μόρια». Κι έπειτα, ενόσω φούντωνε η δαιμονοποίηση της χώρας της, ταξίδεψε στο Τόκιο για να περισυλλέξει κι άλλες φωνές, κυρίως συγγραφέων και καλλιτεχνών. Έτσι γεννήθηκε το χρονικό Δεν είναι από σύμπτωση (Άγρα, μτφρ. Παναγιώτης Ευαγγελίδης), ένα μικρό βιβλίο με μεγάλο ειδικό βάρος, που συμπυκνώνει σε 50 κρίσιμες ημέρες (μέχρι τις 30 Απριλίου) κάτι ανάλογο με αυτό που ζει η Ελλάδα τα τελευταία πέντε χρόνια.
«Για πρώτη φορά», γράφει, «βιώνω πώς είναι να ανήκεις σε έναν λαό του οποίου η χώρα περνά μια δυστυχία πάνω στην οποία οι ξένοι κάνουν όλων των ειδών τα σχόλια». Και ενώ έχει την τύχη να εξασκεί ένα επάγγελμα που της επιτρέπει να ακούγεται η φωνή της, μένει «άφωνη απ’ αυτή τη ροή του λόγου που είναι σίγουρος για την ορθότητά του, ενός λόγου που συρρικνώνει ακόμα και τους συγγραφείς σε μια βουβαμάρα».

Η Ριόκο Σεκιγκούτσι γνωρίζει ότι οι μάρτυρες δεν έχουν την αποκλειστικότητα του λόγου, όμως παρατηρεί πώς παρερμηνεύονται από τους Ευρωπαίους η «πειθαρχία» και η «παραίτηση» των πληγέντων. «Δεν υπάρχει τίποτα το μοιρολατρικό», γράφει, «εμείς εκπαιδευόμαστε από παιδιά στο πώς να αντιδρούμε σε έναν σεισμό…». Ωστόσο «δεν είναι ποτέ το ίδιο». Ετσι ανατριχιάζει και με τους Ιάπωνες «ερασιτέχνες των καταστάσεων κρίσης» που γράφουν στον Tύπο ότι αυτή η καταστροφή δίνει στη χώρα «την ευκαιρία μιας καινούργιας αρχής». Πόσες κατεστραμμένες πόλεις θα τους χρειαστούν άραγε, αναρωτιέται ειρωνικά. Γιατί μονάχα οι μητροπόλεις έχουν τη δυνατότητα να αποτινάξουν το στίγμα της καταστροφής;

Οπως η Πνομ Πεν μετά τους Χμερ, η Νέα Υόρκη μετά την 11/9, ενδεχομένως το Τόκιο, όχι όμως η Χιρόσιμα ούτε τώρα η Φουκούσιμα, ποτέ οι πολιτισμικά απόμακροι τόποι... Με την ίδια οξυδέρκεια συλλαμβάνει την ανάδυση ενός νέου ρατσισμού απέναντι στους «ραδιενεργούς» ανθρώπους. Και εντοπίζει μια προϊούσα αποδυνάμωση συρρίκνωση/απογύμνωση/υποχώρηση/αποψίλωση της δημοκρατίας στην Ιαπωνία, που μας θυμίζει πολύ αυτήν που δρομολόγησαν οι πολιτικές της κυβέρνησης Σαμαρά-Βενιζέλου απέναντι στην κρίση.

Η συγγραφέας, μάλιστα, αναφέρεται ξεκάθαρα σε «λεπτομέρειες που προετοιμάζουν μαλακά μια φασιστική ατμόσφαιρα». Παράδειγμα, η κατάργηση ορισμένων εργασιακών δικαιωμάτων σε μεγάλες επιχειρήσεις, με το πρόσχημα της δυσλειτουργίας εξαιτίας των συνεπειών της καταστροφής. Μιας καταστροφής, επιμένει, που ξεκίνησε από φυσικά αίτια αλλά γιγαντώθηκε από ανθρώπινα αίτια. Αυτά όμως τα έπνιξε ένα κλίμα λογοκρισίας που εξαπλώθηκε αστραπιαία. Τα ΜΜΕ προωθούσαν τον «επίσημο λαϊκιστικό λόγο» εστιάζοντας στους γενναίους διασώστες, και δεν αναφέρονταν στις ευθύνες της εταιρείας Τέπκο που διαχειριζόταν τις πυρηνικές εγκαταστάσεις.

Από την άλλη, οι Ευρωπαίοι άρχισαν να ζυγίζουν τα υπέρ και τα κατά της πυρηνικής ενέργειας. Ετσι η Ριόκο αποφάσισε να γράψει στα γαλλικά το χρονικό της. Διότι το μέγεθος μιας τραγωδίας δεν μετριέται με μοναδικό κριτήριο τον αριθμό των θυμάτων. Οι ερωτήσεις κρίνουν τον συγγραφέα Δυο μήνες, περίπου, πριν από τη Ριόκο Σεκιγκούτσι, μια άλλη συγγραφέας, η Αγγλο-αιγύπτια Αχντάφ Σουέιφ, ταξίδεψε στο Κάιρο για να βιώσει την «αραβική άνοιξη», και κατέγραψε με ενθουσιασμό μέρα τη μέρα από την πλατεία Ταχρίρ το φούντωμα της εξέγερσης των συμπατριωτών της (Κάιρο, η πόλη μου, η επανάστασή μας, Μεταίχμιο, μτφρ. Φώτης Απέργης).

Η Ριόκο παραπέμπει στην επικαιρότητα της Αιγύπτου και της Τυνησίας για να εξηγήσει το δικό της υπαρξιακό δράμα: το ότι γράφει συντετριμμένη από την αδυναμία της να προλάβει τις επαπειλούμενες νέες καταστροφές, και αδειανή από κάθε δυνατότητα ακόμα και να οραματιστεί «την αποκατάσταση γύρω από τον πυρηνικό σταθμό». Το Δεν είναι από σύμπτωση παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και ως στοχασμός για τη γραφή και για τον ρόλο του συγγραφέα σε κρίσιμες καταστάσεις. Εγγονή εκδότη, αναγνωρισμένη ως ποιήτρια, η Ριόκο, που εγκαταστάθηκε στη Γαλλία το 1997, αισθάνεται εδώ «σαν χρονικογράφος πολέμου» και ξέρει ότι πρέπει να διατηρήσει μια σωστή απόσταση από το αντικείμενό της. Γράφει, λέει, «μια αναφορά», οπότε δεν ψάχνει για ωραίες φράσεις αλλά μάλλον για καινούργιες λέξεις ή εκφράσεις.

Οταν όμως αργότερα (3/4/2011) θα ταξιδέψει στην «επικίνδυνη» Ιαπωνία, θα συνειδητοποιήσει ότι αυτό που κάνει δεν είναι λογοτεχνία, αλλά είναι σίγουρα μια λογοτεχνική πράξη. Για εκείνην είναι σαφές ότι οι συγγραφείς πρέπει να δοκιμάσουν να αντικρίσουν κατάματα το ερώτημα τι θα γράψουν μετά την καταστροφή. Δεν είναι εύκολο, καθώς μπορούν να κατηγορηθούν ότι διαλέγουν το θέμα επειδή είναι πιασιάρικο, ή ότι αναζωπυρώνουν κοινωνικά τραύματα. Ομως μετά από συζητήσεις με ομοτέχνους της στο Τόκιο, η Ριόκο Σεκιγκούτσι καταλήγει στην άποψη ότι «ένας συγγραφέας είναι υποχρεωμένος να σκεφτεί διαφορετικά αυτό που γράφει, όταν ο κόσμος που είναι ο αποδέκτης του έχει αλλάξει». Τη διαβάζω και σκέφτομαι τις αστοχίες και την αμηχανία της πλειονότητας των Ελλήνων συγγραφέων απέναντι στην κρίση. Η Ριόκο κατάλαβε ότι ως συγγραφέας πρέπει να αλλάξει τις ερωτήσεις της. Το ζητούμενο, λέει, δεν είναι «τι πρέπει να γράψω μετά από μια καταστροφή;» αλλά «τι έχουν ανάγκη να διαβάσουν οι άνθρωποι;»

Γιαπωνέζος! 

«Δεν υπάρχει περιθώριο. Υπάρχει περιθωριοποίηση», σχολιάζει ο μεταφραστής Παναγιώτης Ευαγγελίδης. Είναι μια πάγια άποψή του που επιβεβαιώνεται και από το Δεν είναι από σύμπτωση. «Βλέπουμε εδώ μια χώρα με πανίσχυρη οικονομία να περιθωριοποιείται από τη διεθνή κοινότητα μετά από μια καταστροφή, αλλά συλλογιζόμαστε και τη δική μας περιθωριοποίηση στα πρώτα χρόνια της κρίσης».

Το 2011 ο Ευαγγελίδης αποφάσισε να πάει στην Ιαπωνία να βοηθήσει εθελοντικά τα θύματα της τραγωδίας. Οι φίλοι του, από τότε που ζούσε εκεί, τον σταμάτησαν. Θα πάει όμως φέτος το καλοκαίρι μαζί με τον Μιχαήλ Μαρμαρινό, που θα ανεβάσει στο Τόκιο και στην Επίδαυρο τη Νέκυια της Οδύσσειας με ηθοποιούς του θεάτρου Νο. Εκεί θα γυρίσει και ένα ντοκιμαντέρ. Αυτοδίδακτος αλλά χαρισματικός, σεναριογράφος-συνεργάτης του Πάνου Κούτρα («Στρέλλα» κ.ά.) και ντοκιμαντερίστας βραβευμένος για τα μυθοπλαστικά πορτρέτα του («Λάμπουν στο σκοτάδι»), ο -και μυθιστοριογράφος- Ευαγγελίδης είναι ο περισσότερο Ιάπωνας από τους Έλληνες. Και χάρη σ’ αυτόν διαβάζουμε από το 1991 τη σπουδαία ιαπωνική λογοτεχνία (Ναγάι Καφού, Τανιζάκι, Καουαμπάτα, Μίσιμα, Ογκάουα κ.ά.), σε μεταφράσεις από το πρωτότυπο, που συλλαμβάνουν ακόμα και τις πιο υποκειμενικές παραμέτρους της ιαπωνικότητας.