Η κριτική προσέγγιση του φιλοσόφου Ζίζεκ

 

Παραδοξολογίες για τη βία με βαθύ πολιτικό στοχασμό 

ΣΛΑΒΟΪ ΖΙΖΕΚ
Βία: Εξι λοξοί στοχασμοί
μετ.: Νεκτάριος Καλαϊτζής
εκδ. Scripta

Mε το βιβλίο του για τη βία, έργο προκλητικό και συναρπαστικό, ο Ζίζεκ δικαιολογεί γι’ ακόμα μία φορά τη φήμη του ως του φιλοσόφου που κατάφερε να «κάνει και πάλι ενδιαφέρουσα τη θεωρία». Στα κείμενά του ο Ζίζεκ παντρεύει τη μαρξιστική σκέψη με τη λακανική ψυχανάλυση, την κριτική με το χιούμορ, δύσκολες φιλοσοφικές αναλύσεις με αναφορές στη μαζική κουλτούρα, τις πιο ακραίες και φαινομενικά παράδοξες απόψεις μ’ ένα βαθύ και οξυδερκή πολιτικό στοχασμό. Ολα τα παραπάνω χαρακτηριστικά υποδεικνύουν έναν φιλόσοφο ο οποίος αντιστέκεται στα στεγανά μιας στενόμυαλης όσο και στείρας ακαδημαϊκής κατηγοριοποίησης, χωρίς όμως να υποκύπτει στον πειρασμό της εύκολης θεωρίας τόσο συνηθισμένης στις μέρες μας, ειδικά στον τομέα της πολιτισμικής θεωρίας, ενός τομέα στον οποίο κινείται ο Ζίζεκ - και πάλι όμως χωρίς να ταυτίζεται μ’ αυτόν. Ετσι, αντί να μιλάμε για τον μαρξιστή, τον λακανικό ή ακόμη και τον διαφωτιστή ή κρυπτοφιλελεύθερο Ζίζεκ, θα ήταν καλύτερα να αναφερόμαστε στο «φαινόμενο Ζίζεκ», ως μία νέα κατηγορία.

• Παράδοξες απόψεις

Το βιβλίο του Ζίζεκ για τη βία φέρει όλα τα στοιχεία τα οποία τον έκαναν προσφιλή στο ευρύ κοινό. Παράδοξες απόψεις (όπως ότι το πρόβλημα με τους μουσουλμάνους φονταμενταλιστές είναι ο «ψευδοφονταμενταλισμός» τους, ή ότι τα «τέρατα» της Ιστορίας, όπως ο Χίτλερ και ο Στάλιν, δεν ήταν αρκετά βίαιοι) συνδυάζονται με μία οξυδερκή και ολική κριτική ματιά που δεν αφήνει όρθιο κανένα δεδομένο.

Η κριτική προσέγγιση του Ζίζεκ διαχωρίζει τη βία καθαυτή από τις εμφανείς μορφές της, μορφές, που, όπως εξηγεί, παραλύουν τη σκέψη και μετατρέπουν κάθε λόγο περί βίας σε μία κενή και άνευ νοήματος προτροπή για δράση. Σε αυτήν ακριβώς την εσπευσμένη όσο και ασυλλόγιστη προτροπή για δράση ο Ζίζεκ εντοπίζει το μεγαλύτερο πρόβλημα, τη μεγαλύτερη απειλή των σύγχρονων κοινωνιών. Γιατί η συλλήβδην πάταξη της βίας δεν αποτελεί απλώς μία ιδεολογική ενέργεια που αποσιωπά τις θεμελιώδεις μορφές κοινωνικής βίας, αλλά μία ιδεολογία με «πραγματικό αντίκτυπο» μιας και τροφοδοτεί με τη σειρά της αυτές τις θεμελιώδεις μορφές βίας. Ταυτόχρονα μέσω αυτής της κριτικής προσέγγισης της βίας ο Ζίζεκ επιχειρεί μία τυπολογία του σύγχρονου συντηρητισμού. Οι θεμελιώδεις μορφές του νέου συντηρητισμού εντοπίζονται σε εκφάνσεις του πολιτικού λόγου και της σύγχρονης θεωρίας του πολιτισμού, οι οποίες μοιάζουν «υπεράνω πάσης υποψίας» όπως: η επιταγή του «πολιτικά ορθού» -του αγγλοσαξονικού politically correct- οι θεωρίες περί πολυπολιτισμικής ανεκτικότητας, η ηθική όσο και θρησκευτική επιταγή περί οικουμενικότητας, η βιοπολιτική κ.ο.κ.

• Αντίποδας

Δικαιολογώντας για ακόμη μια φορά τον χαρακτηρισμό του προκλητικού συγγραφέα, ο Σλοβένος συγγραφέας εντοπίζει σε αυτές τις «ειρηνικές» εκκλήσεις για αντι-βία τον συμπληρωματικό όσο και αναγκαίο αντίποδα στις πιο αιματηρές διαμάχες και σε πολλά από τα δυσεπίλυτα πολιτικά προβλήματα που ταλανίζουν τις σύγχρονες κοινωνίες. Οπως γράφει χαρακτηριστικά αναλύοντας τη χριστιανική επιταγή για οικουμενική ειρήνη, «το χριστιανικό σύνθημα “όλοι οι άνθρωποι είναι αδέλφια”... σημαίνει συγχρόνως ότι εκείνοι που δεν αποδέχονται τη χριστιανική αδελφοσύνη δεν είναι άνθρωποι».

Η πρόκληση Ζίζεκ δεν εξαντλείται ωστόσο στις δυτικές κοινωνίες και στις αξίες τους, αλλά επεκτείνεται και στην ιδεολογική εικόνα που έχουν σχηματίσει για τη Δύση οι εκτός των τειχών. Πιο καίρια αυτό που αποστρέφεται πάνω από όλα είναι το ίδιο το δίλημμα. Οπως αρθρώνει και ο υπότιτλος του κεφαλαίου 4 του βιβλίου: «Φιλελευθερισμός ή φονταμενταλισμός; Πανούκλα να τους πιάσει και τους δύο!».

• Της Μαργαριτας Kαρκαγιαννη, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ: Kυριακή, 13 Iουνίου 2010