Ο ακτιβιστής των ιδεών

• Περιπλάνηση στο φιλοσοφικό - στοχαστικό πεδίο του Γάλλου διανοητή Μισέλ ντε Σερτώ

Του Κωστα Θ. Καλφοπουλου, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 27/06/2010

• ΜΙΣΕΛ ΝΤΕ ΣΕΡΤΩ, μετ.: Κ. Καψαμπέλη, εκδ. Σμίλη

Ενα σημαντικό έργο (και ένα εξαιρετικό μεταφραστικό αποτέλεσμα) γίνεται επί τέλους κτήμα και του ελληνικού αναγνωστικού κοινού, κι ένας μεγάλος φιλόσοφος εισέρχεται στο εγχώριο ακαδημαϊκό τοπίο, χρόνια εγκλωβισμένο στους «μεταπράτες του μεταμοντέρνου».

Ο Μισέλ ντε Σερτώ (Michel de Certeau, 1925 -1986) αποτελεί μιαν ιδιάζουσα περίπτωση στη γαλλική σχολή των ανθρωπιστικών σπουδών και των επιστημών του νεύματος. Δεν θα αποτελούσε αυθαιρεσία, αν τον κατέτασσε κανείς σε μιαν «αιρετική τριπλέτα» της μεταπολεμικής γαλλικής διανόησης, μαζί με τον Ρολάν Μπαρτ και τον Πωλ Βιριλιό, ως προς τις τομές και τις ανατροπές που επιφέρουν σε ένα ευρύτερο φιλοσοφικό -στοχαστικό πεδίο (σημειολογία - δρομολόγια - ιστοριογραφία). Με τον Βιριλιό μάλιστα, συγγενεύει στις θρησκευτικές καταβολές και επιρροές (καθολικός ο πρώτος, ιησουίτης ο ντε Σερτώ), ενώ, παράλληλα, στο συγκεκριμένο έργο «συναντά», στους αντίποδες όμως της μαρξιστικής ανάλυσης, τον Ανρί Λεφέβρ, στην «Κριτική της καθημερινής ζωής» (1947) και την «Παραγωγή του χώρου» (1974).

• Από τις δομές στις πρακτικές

Στο έργο του ντε Σερτώ συγκλίνουν η γλωσσολογική και η «χωρική» στροφή (linguistic, spatial turn), όπως αυτές διαμόρφωσαν τις ριζοσπαστικές αναζητήσεις της φιλοσοφίας και των επιστημών του χώρου τα τελευταία τριάντα χρόνια. Οπως και στον Γκέοργκ Ζίμμελ, ο χώρος για τον ντε Σερτώ νοηματοδοτείται από την ανθρώπινη παρουσία και την κοινωνική πρακτική, αποκαλύπτει όχι μόνο τις πραγματικές διαστάσεις του, αλλά και τις υλικές συνθήκες, στις οποίες συγκροτείται και αναπαρίσταται, καθώς τοπογραφείται εκ νέου το αστεακό τοπίο, όπως συμβαίνει και στην περίπτωση των «σιτουασιονιστών», ενώ σχεδιάζονται νέες τακτικές πρόσβασης και αντίστασης, απέναντι στις κυρίαρχες στρατηγικές, που εποπτεύουν και επιτηρούν τον χώρο.

Μία βασική, συστατική της θεωρίας, διάκριση συνίσταται στη διαφοροποίηση μεταξύ χώρου (espace) και τόπου (lieu): ο πρώτος υποδηλώνει την τάξη, που προσδιορίζει τα στοιχεία των συμβιωτικών σχέσεων, ο δεύτερος αποτελεί ένα σύμπλεγμα κινητών στοιχείων. Στην «κατόπτευση» της μητρόπολης («το αστικό νησί, θάλασσα στη μέση της θάλασσας») από τον 110ο όροφο του World Trade Center (μια εικόνα που παραπέμπει στην εμβληματική σκηνή στο Πράτερ, από τον «Τρίτο άνθρωπο»), ήγουν των Διδύμων Πύργων, που «έπεσαν θύμα» της νέας μορφής τρομοκρατίας, εκεί που κάποτε μία επιγραφή, σαν ρήση μιας σύγχρονης Σφίγγας, προειδοποιούσε (με τραγικά αντίστροφη προφητικότητα) τον σύγχρονο Ικαρο πως «είναι δύσκολο να είσαι πεσμένος, όταν είσαι ανεβασμένος (τόσο) ψηλά», συμπυκνώνεται, παραστατικά και προγραμματικά, η θεώρηση πραγμάτων μέσα από την εναλλαγή «μικρο- και μακρο-κλίμακας». Καθώς συνδέεται η χωροταξία με την «πανοπτική» προσέγγιση του χώρου, σε σχέση με τις προδιαθέσεις της κοινωνικής θεωρίας αναδεικνύεται η περιπατητική πρακτική, ως μία μεταφορά (της ανάγνωσης του κειμενολογικού ιστού) του άστεως.

Κατ’ ουσίαν, ο ντε Σερτώ διευρύνει εξαντλητικά τη ζιμμελική θεώρηση του «ξένου» στις νομαδικές και καταναλωτικές ιδιότητες του σύγχρονου ανθρώπου («οι καταναλωτές μεταβάλλονται σε μετανάστες»), από τις οποίες, όμως, εκτιμά ότι υπάρχουν σαφείς δυνατότητες αντίστασης («αντιπειθαρχία», «γεωγραφίες του πράττειν») σε έναν κόσμο της μαζικής πρόσβασης, με τους συνακόλουθους καταναλωτικούς καταναγκασμούς, και του ελέγχου.

• Χώρος, σκέψη, πράξη

Μέσα στον κυκεώνα της furia francesa, που καλλιεργεί γόνιμα το πνεύμα της εξέγερσης σε εκδοτικό, φιλοσοφικό και θεωρητικό επίπεδο, αναδεικνύονται τα αντικονφορμιστικά και διορατικά πνεύματα, που φιλοξενούνται στις εκδόσεις 10-18, όπως παραστατικά περιγράφει την «περιπέτεια των ιδεών» και την ρηξικέλευθη πορεία του ντε Σερτώ ο Λυς Ζιάρ στην «Ιστορία μιας έρευνας». Η «επινόηση της καθημερινής πρακτικής» μπορεί κάλλιστα να εκτιμηθεί ως μία μεταστροφή της αρχικής φιλοσοφικής προσέγγισης με αφετηρία και αφορμή το 1968: η ιστοριογραφία αποκτά συντεταγμένες, οριοθετείται και, ταυτόχρονα, εντάσσεται και συγκεκριμενοποιείται στον κοινωνικό χώρο. Αντλώντας τα αναγκαία συμπεράσματα από την εξέγερση του Μάη του ’68, όπως ο ίδιος έχει παραδεχτεί, και αποτυπώνονται σε μια σειρά κειμένων σχετικά με την εξουσία του λόγου, την πολιτική αφύπνιση της Αμερικής και την καθημερινή φύση της επικοινωνίας («La prise de parole et autres écrits politiques»), ο φιλόσοφος χαρτογραφεί την κοινωνική εμπειρία στον χώρο και μεταβάλλεται σε έναν «ακτιβιστή των ιδεών».

Το έργο του ντε Σερτώ δεν διαβάζεται ως «οδηγίες χρήσεως» της ζωής (γι’ αυτό φρόντισε η λογοτεχνία, με το ομότιτλο βιβλίο του Ζορζ Περέκ, δυο χρόνια πριν από την έκδοση της «Πρακτικής της καθημερινής ζωής»), αλλά ως μία «χωροθέτηση της ιστορίας και της κοινωνίας». Μια μυστικιστική («Ο μύθος του μυστικισμού», 1984) διαισθητικά φαινομενολογική και ταυτόχρονα ριζοσπαστικά απελευθερωτική προσέγγιση, που συμβάλλει σε ένα «νέο διαφωτισμό», από τον οποίο ο σύγχρονος άνθρωπος εμπνέεται διαρκώς, αναζητώντας την ταυτότητά του σε ένα ταξίδι στο κέντρο της ετεροτοπίας, όπως αυτή αρθρώνεται στις μητροπόλεις της ύστερης νεωτερικότητας.