Η απήχηση της Ιλιάδας σήμερα

• Μία σύγχρονη μελέτη για τον Αχιλλέα και τη διαχρονική φρίκη του πολέμου

• Του Αχιλλέα Παπαρσένου* Η Καθημερινή, Σάββατο, 19 Iουνίου 2010

• Ο Gael Grobety υποψήφιος διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο της Λωζάννης, έδωσε πρόσφατα μια ομιλία με τίτλο «Ο Αχιλλέας στο Ιράκ, η Ιλιάδα στον σύγχρονο αμερικανικό Τύπο», στην οποία παρουσίασε τα πορίσματα έρευνάς του για την απήχηση της Ιλιάδας στην Αμερική και ιδίως στον αμερικανικό Τύπο.

Εν μέσω των πολέμων στο Ιράκ και το Αφγανιστάν, οι παραπομπές στην Ιλιάδα είναι όλο και πιο συχνό φαινόμενο στις Ηνωμένες Πολιτείες. Οπως προέκυψε από έρευνα που διενήργησε σε 387 αμερικανικές εφημερίδες για τον περίοδο 1990 και 2007, εκατοντάδες είναι τα άρθρα που περιλαμβάνουν τη λέξη «Ιλιάδα». Μόνο στη New York Times ανευρέθησαν 532 παραπομπές, με συχνότερες αναφορές στην «ύβριν» είτε πρόκειται για την εισβολή στο Ιράκ ή την αντιμετώπιση των συνεπειών του τυφώνα Κατρίνα.

Τα μηνύματα της Ιλιάδας είναι σήμερα όσο ποτέ επίκαιρα, αφού τα εργαλεία του πολέμου άλλαξαν τα τελευταία 3.200 χρόνια, όχι όμως και ο άνθρωπος, και η Ιλιάδα μας διδάσκει όλα όσα μπορεί να πει κανείς για τον πόλεμο, όπως υποστηρίζει και η Caroline Alexander, γνωστή συγγραφέας με κλασική παιδεία και αρθρογράφος σε περιοδικά όπως το National Geographic και το NewYorker.

• Κλέος και νόστος

Στο τελευταίο βιβλίο της μας υπενθυμίζει ότι το αντικείμενο της Ιλιάδας είναι ο πόλεμος σ’ όλη την καταστροφική μανία του. Η ιστορία επικεντρώνεται στην πικρή αλήθεια ότι οι δύο αντίπαλοι στρατοί, των Ελλήνων και των Τρώων, δεν επιθυμούν τίποτε περισσότερο από το να σταματήσουν τον πόλεμο και να επιστρέψουν στις εστίες τους. Ο Αχιλλέας παλεύει μεταξύ κλέους και νόστου. Ταυτόχρονα αμφισβητεί τον ηγέτη των Αχαιών, τον Αγαμέμνονα, και το σκεπτικό του πολέμου, όπως κανείς άλλος πολεμιστής στην ιστορία. Κάνοντας παραλληλισμούς και με τις σημερινές στρατιωτικές επιχειρήσεις της Αμερικής στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν, η συγγραφέας υπογραμμίζει ότι η Ιλιάδα εγείρει τα κεντρικά ερωτήματα που απασχολούν κάθε πολεμική εμπειρία. Δικαιολογείται ποτέ η αμφισβήτηση του διοικητή από έναν πολεμιστή; Αξίζει η θυσία της ζωής στον βωμό της υπόθεσης κάποιου άλλου; Μπορεί ο θάνατος να αντισταθμιστεί από τη δόξα; Πώς επιτρέπεται σε ένα καταστροφικό πόλεμο να αρχίσει και γιατί δεν τερματίζεται όταν το επιθυμούν όλα τα μέρη; Αυτά τα ερωτήματα διαπερνούν όλους τους πολέμους και είναι επίκαιρα σήμερα, όσο ήταν εδώ και τρεις χιλιετίες. Κανείς δεν τα απαντά καλύτερα από τον Ομηρο, υπογραμμίζει η συγγραφέας δικαιολογώντας την παγκόσμια απήχηση που έχει το «έπος των επών» για τόσους αιώνες. Με επίκεντρο την μήνιν του Αχιλλέα και την έριδά του με τον Αγαμέμνονα μας υπενθυμίζει ότι ο Ομηρος εγείρει θέματα εξουσίας και ηγεσίας από τη μια μεριά και προσωπικού χρέους, τιμής και πεπρωμένου από την άλλη. Περιγράφει όμως παραστατικά τη φρίκη του πολέμου. Κανείς δεν πεθαίνει ευτυχισμένα ή καλά. Ο εχθρός εξανθρωπίζεται, ο τρωικός πόλεμος βασανίζει, στοιχειώνει τη μνήμη των βετεράνων που επιβιώνουν και επιστρέφουν στην πατρίδα. Διερωτάται τι θα γινόταν αν ο Αχιλλέας υπάκουε στην αρχική του παρόρμηση και επέστρεφε στη γενέτειρά του. Αντ’ αυτού όμως θα πεθάνει σ’ ένα πόλεμο ο οποίος δεν έχει κανένα νόημα γι’ αυτόν, μέχρι τον θάνατο του φίλου του Πατρόκλου, εξασφαλίζοντας έτσι την αθάνατη δόξα ως ο μεγαλύτερος όλων των ηρώων.

Η συγγραφέας καταλήγει ότι οι αιματηρές μάχες, οι εμπνευσμένες ομιλίες, τα αριστεία των πολεμιστών περιγράφονται πιστά στην Ιλιάδα, όπως ήθελε η παράδοση. Το έπος όμως ποτέ δεν προδίδει και το κεντρικό θέμα του, που είναι ο πόλεμος. Τιμά την αρχοντιά της θυσίας και του θάρρους του πολεμιστή, αλλά τελειώνει με μια αλληλουχία κηδειών, θρήνων και θρυμματισμένων ζωών, αναδεικνύοντας στην ολότητά της την τραγωδία του θνητού.

* Ο Αχιλλέας Παπαρσένος είναι διευθυντής του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας της Γενεύης και διετέλεσε διευθυντής του ΓΤΕ της ελληνικής πρεσβείας στην Ουάσιγκτον.