Saturday, June 19, 2010

Το τραύμα Πουλαντζάς

  • Νίκος Πουλαντζάς: Κείμενα, μτφρ.: Τάσος Μπέτζελος, εκδόσεις Νήσος, σ. 540, ευρώ 25,12

Ο Νίκος Πουλαντζάς ήταν από τους κορυφαίους μαρξιστές θεωρητικούς του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα. Οι αναλύσεις του για το Δίκαιο και το Κράτος, για τον καπιταλισμό και τον δημοκρατικό σοσιαλισμό θεωρούνται ακόμη έργα μείζονος σημασίας. Από τη φαινομενολογική σκέψη και τον υπαρξισμό των ανθρωπιστικών αξιών περνά σταδιακά σε μια ηθική θεωρία του Δικαίου. Οι νόμοι έλκουν το κύρος τους από την ηθική τους σύμπτωση και όχι από την προφάνεια ενός νομικίστικου θετικισμού. Μια ηθική όμως που ήταν κατά βάση μια κοινωνική ηθική, αυτή η «κοινωνιολογία του δικαίου». Οι πρώτες επιρροές του Σαρτρ και του Λούκατς είναι ήδη ανιχνεύσιμες. Η «νομική οντολογία» του εδράζεται σ' αυτή την ολοποιητική πράξη του ανθρώπινου υποκειμένου μέσα στην υλικότητα του κόσμου, σ' αυτή την ιστορική του εμπειρία. Το έργο του έτσι αρχίζει να διαδραματίζεται εξ ολοκλήρου στο εσωτερικό της ευρωπαϊκής μαρξιστικής θεωρίας, στη μνημειώδη της προσπάθεια για τη φιλοσοφική επανεθεμελίωση της μαρξιστικής κλασικότητας. Οι θεωρητικές αναλύσεις του που θα ακολουθήσουν, θα είναι επικεντρωμένες στο ίχνος του καπιταλιστικού κράτους. Το κράτος είναι για τον Πουλαντζά μια αυτόνομη πολιτική πρακτική, ένα «σημείο συμπύκνωσης» και εξισορρόπησης των διαφόρων ταξικών συμφερόντων. Μια δομή κοινωνικής συνοχής πέραν του οικονομικού αλλά και πέραν της πραγμοποίησης, αυτή όμως η ποιητική στιγμή του Πουλαντζά, που στο βιβλίο του Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις θα διερευνηθεί εξαντλητικά και ώς τα όρια των θεωρητικών του αντοχών αλλά και μέχρι τέλους, αυτή η πολιτική αυτονομία του κράτους είναι μια θέση που ερχόταν σε αντίθεση με τις «επίσημες» μαρξιστικές θέσεις, με το ιδεολόγημα των κανονιστικών και κατασταλτικών μηχανισμών που εργαλειοποιούν το κράτος στον ορίζοντα της εξυπηρέτησης των συμφερόντων της κυρίαρχης τάξης. Το καταγωγικό μάλιστα σημείο αυτής της πολιτικής αυτονόμησης του κράτους είναι για τον Πουλαντζά αυτός ο διαχωρισμός του κράτους και της κοινωνίας των πολιτών, που απαντάται ήδη από τα πρώιμα έργα του Μαρξ. Μια αφηρημένη κοσμικότητα που συνέχει τις διατομικές σχέσεις στο πλαίσιο ενός συγκεκριμένου τρόπου παραγωγής. Ενας ηγεμονικός λόγος που διαχέει την αντικειμενικότητά του στη σχέση του με τις κοινωνικές τάξεις. Το κράτος έτσι δεν είναι για τον Πουλαντζά μια δομική ουδετερότητα προς κατάκτηση ή επηρεασμό, αλλά ένας σχεσιακός κόμβος, μια ενοποιητική λειτουργία και γι' αυτό, μια δομή εγκαταλειμμένη στις συστημικές της κρίσεις, σ' αυτές τις συμβιβαστικές της αποτυχίες. 

Είναι η εμφάνιση αυτού του αυταρχικού τύπου κράτους που θα φέρει τον Πουλαντζά αντιμέτωπο με τις φουκοϊκές ιδέες περί επιτήρησης. Η εμβληματική φράση του: «Ο σοσιαλισμός ή θα είναι δημοκρατικός ή δεν θα υπάρξει» τον αντιπαραθέτει με όλη αυτή την αυταρχική παράδοση του σοβιετικού εγχειρήματος. Ο Πουλαντζάς είναι υπέρ των κοινοβουλευτικών μορφών, της ελευθερίας των κομμάτων. Μιλά για μια δουλειά που οφείλει να γίνεται σε πολλά επίπεδα, μέσα κι έξω από το κράτος, σε μια προοδευτική ανάπτυξη, πέρα από συντεχνιακές και συγκεντρωτικές λογικές. Ολη αυτή όμως η θεωρητική του ανάλυση συμβαίνει μέσα στον κορεσμένο πια ορίζοντα της μαρξιστικής σκέψης. Οι αναλύσεις του, όπως και πολλών άλλων θεωρητικών μαρξιστών εκείνη την εποχή, επικυρώνονταν και ταυτόχρονα αποδυναμώνονταν από τις περιοριστικές τους αναφορές, από το σύστημα ενός καταγωγικού και ρυθμιστικού λόγου που δεν άφηνε και πολλά περιθώρια ανάπτυξης και ανατροπής του γλωσσικού υποκειμένου. Η ανανεωτική έτσι σκέψη του Πουλαντζά δεν γίνεται μια ανατρεπτική σκέψη, όχι μόνον επειδή δεν σηματοδοτεί μια καθοριστική μετατόπιση της κομμουνιστικής ιδέας αλλά και γιατί δεν ενέδωσε σ' αυτή τη συμβαντικότητα της «επιστημονικής τομής» που πρώτος ο Μαρξ είχε επιβάλει στο φιλοσοφικό σώμα των χειρογράφων του. Το αδιέξοδο έτσι του Πουλαντζά γίνεται αυτό το ίδιο το αδιέξοδο της μαρξιστικής σκέψης. Είναι στο Κράτος, εξουσία, σοσιαλισμός που αρχίζει να ανιχνεύεται αυτός ο τραυματικός του ορίζοντας. Οταν ελέγχει τον Φουκό για την αδιαφορία του απέναντι στην πρωτεύουσα θέση που κατέχει η ταξική πάλη στη διαμόρφωση της κρατικής εξουσίας. Οταν αδυνατεί να εντοπίσει ένα ολόκληρο γλωσσικό σύμπαν που αναδυόταν για να συλλάβει εκ νέου αυτόν τον ίλιγγο του πραγματικού. Μια γλωσσική πλημμυρίδα νέων επιστημών, όπως η Ψυχανάλυση, η Γλωσσολογία, οι Θεωρίες των σεξουαλικών ταυτοτήτων, που επαναδιατύπωναν το νόημα των κοινωνικών αγώνων εγγράφοντας το πέραν των οικονομιστικών προσεγγίσεων της μαρξιστικής ανάλυσης. Στις 3 Οκτωβρίου 1979 ο Πουλαντζάς πηδά στο κενό από τον όροφο μιας παρισινής πολυκατοικίας. Είναι η εποχή που όλα έδειχναν να έχουν παρέλθει. Το ευρωπαϊκό ενδιαφέρον για τη μαρξιστική σκέψη είχε αρχίσει να υποχωρεί, μόνο στην Ελλάδα, λόγω καθυστερημένης μεταπολίτευσης, ο λόγος του εισακουόταν. Η αυτοκτονία του Πουλαντζά ερμηνεύτηκε έτσι από πολλούς ως αυτή η ύστατη χειρονομία απογοήτευσης, μιας απογοήτευσης, που, όπως θα ανέμενε κανείς στην περίπτωση του Πουλαντζά, ήταν πέρα για πέρα πολιτική.

No comments: