Ο κομμουνισμός ήταν στις ορμόνες του

• ΖΟΖΕ ΣΑΡΑΜΑΓΚΟΥ: 1922 - 2010

• Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΥ, Ελευθεροτυπία, Δευτέρα 21 Ιουνίου 2010

«Εγραψα το «Περί θανάτου» καθώς σκεφτόμουν τι θα γινόταν αν ο Θάνατος έκανε μια παύση, αν πήγαινε διακοπές», έλεγε στις συνεντεύξεις του ο Ζοζέ Σαραμάγκου για το μυθιστόρημα του 2005, όπου ο Θάνατος παρουσιαζόταν ως μια σαγηνευτική γυναίκα που ερωτευόταν έναν τσελίστα.

 

 Ο Σαραμάγκου με την τρίτη σύζυγό του Πιλάρ ντελ Ρίο, στην αυτοεξορία του στο Λανθαρότε, τον Μάιο του 2010 

«Δεν είναι ερωτική ιστορία. Οι αναγνώστες μου πιστεύουν ότι γράφω για τη δύναμη του έρωτα, που νικάει τον θάνατο, αλλά αυτό είναι μια ψευδαίσθηση. Για μένα αυτό το μυθιστόρημα δείχνει ότι δεν πρέπει να δεχόμαστε ως αξίωμα τη γνώμη των άλλων, όπως της Εκκλησίας. Πρέπει να είμαστε πάντα ικανοί να θέτουμε ερωτήματα πάνω σε κάθε είδους δόγμα».

«Αθεος, κομμουνιστής και πεσιμιστής», όπως αυτοπαρουσιαζόταν, υποστηρικτής κάθε επαναστατικού κινήματος, από τους Παλαιστινίους μέχρι τους Ζαπατίστας, ορκισμένος εχθρός κάθε εξουσίας, από την Καθολική Εκκλησία μέχρι «εμετικούς» ηγέτες όπως ο Μπερλουσκόνι και ο Μπους, ο βραβευμένος με Νόμπελ Πορτογάλος συγγραφέας Ζοζέ Σαραμάγκου πέθανε την Παρασκευή στα 88 του χρόνια, στο Λανθαρότε των Καναρίων Νήσων, όπου ζούσε τα τελευταία χρόνια με την τρίτη σύζυγό του, την Ισπανίδα δημοσιογράφο Πιλάρ ντελ Ρίο. Η σορός του μεταφέρθηκε, πάντως, για λαϊκό προσκύνημα στο δημαρχείο της Λισαβόνας και χθες τάφηκε στο νεκροταφείο Αλτο Σάο Χοάο της πόλης. Λίγους μήνες πριν είχε ολοκληρώσει το μυθιστόρημα «Κάιν», τη δική του εκδοχή για τον αδερφοκτόνο της Βίβλου.

• Ο παππούς του ο παραμυθάς

«Κάθε άνθρωπος έχει το δικό του κομμάτι γης να καλλιεργήσει», έλεγε ο Σαραμάγκου, όταν τον ρωτούσαν για τη σχέση του με τη γραφή. «Αυτό που είναι σημαντικό είναι να σκάβει βαθιά». Γι' αυτό πίστευε ότι οι ρίζες της γραφής του βρίσκονταν στις ιστορίες του παππού του, του Τζερόνιμο, που του τις διηγούνταν τα καλοκαίρια στο χωριό του, το Αζινιάγκα. «Ηταν ένας παραμυθάς, που έθετε σε κίνηση το Σύμπαν», είχε πει τιμώντας τον στην ομιλία του, κατά την απονομή του βραβείου Νόμπελ το 1988. «Ηταν ο άνθρωπος που φεύγοντας από το χωριό αποχαιρετούσε βουρκωμένος τα λιγοστά δέντρα της αυλής του».

Ο συγγραφέας, που έγραφε «αλληγορίες ανακατεμένες με φαντασία, πάθος και ειρωνεία», δεν είχε σκοπό, από την αρχή, να φέρει «μια νέα δυναμική στη λογοτεχνική ζωή της Πορτογαλίας». Σπουδαστής τεχνικού λυκείου, μηχανικός αυτοκινήτων και εργοδηγός σε εργοστάσιο στα νιάτα του, ήταν παράλληλα δεινός αναγνώστης του Κάφκα, του Μπόρχες και του Γκόγκολ. Λάτρης της λογοτεχνίας στα μέσα της δεκαετίας του '50, έπιασε δουλειά σε εκδοτικό οίκο και μετέφρασε από τα ποιήματα του Μποντλέρ μέχρι τα φιλοσοφικά γραπτά του Χέγκελ. Ηταν η εποχή που οι πρώτες του απόπειρες στη λογοτεχνία περιορίζονταν σε ποιήματα και θεατρικά έργα.

 

Με υψωμένα τα βιβλία του αποχαιρέτησαν χθες τον Σαραμάγκου οι Πορτογάλοι  

Μετά την Επανάσταση των Γαρυφάλλων και την πτώση του δικτάτορα Σαλαζάρ το 1974 έγινε διευθυντής σύνταξης στην αριστερή εφημερίδα «Diario De Noticias», όπου κατά τους εχθρούς του φερόταν ως αμετανόητος σταλινικός. Μόνο όταν έμεινε άνεργος, το 1976, αφιερώθηκε στη συγγραφή. Κέρδισε την παγκόσμια προσοχή το 1982 όταν εκδόθηκε το μυθιστόρημά του «Το χρονικό του μοναστηριού». «Το μυθιστόρημα δεν είναι τόσο λογοτεχνικό είδος», έλεγε, «όσο ένας ανοιχτός χώρος, σαν τη θάλασσα όπου εκβάλλουν τα ποτάμια. Δεν είναι απλά η διήγηση μιας ιστορίας, αλλά ένα μίγμα από επιστήμη, φιλοσοφία και ποίηση».

• Στράφηκε εναντίον του Κάστρο

«Ο κομμουνισμός είναι στις ορμόνες μου», έλεγε σε μία από τις τελευταίες συνεντεύξεις του, σχεδόν ειρωνικά. «Οπως το σώμα μου έχει ορμόνες που κάνουν τα γένια μου να μεγαλώνουν, έτσι έχει κι ορμόνες που με κάνουν κομμουνιστή. Δεν πρόκειται να αλλάξω, θα ήταν ντροπή να γίνω κάποιος άλλος».

Από το 1969, που έγινε μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος της Πορτογαλίας μέσα στη δικτατορία, διαμορφώθηκε πολιτικά «από τις ιδέες του Μαρξ». «Και ήμουν τυχερός», πρόσθετε, «που οι συλληφθέντες σύντροφοί μου είχαν το κουράγιο και την αξιοπρέπεια να μη με προδώσουν». Ηταν όμως και ρεαλιστής. «Το πρόβλημα με την Αριστερά», έλεγε, ήταν πως «πίστευε ότι θα κερδίσει τη μάχη στο παρόν με τα όπλα του παρελθόντος. Καθώς η θεωρία δεν ανανεώθηκε, η πρακτική έγινε ένα μπερδεμένο κουβάρι. Τα υπόλοιπα τα ανέλαβε ο ρεαλισμός και η ουτοπία αποτελειώθηκε από τον οπορτουνισμό. Η πλειονότητα των κομμουνιστικών κομμάτων έκανε μια "πλαστική επέμβαση" που τα κατάντησε αγνώριστα».

«Οι συγγραφείς, όπως και όλοι οι καλλιτέχνες, είναι πρώτα απ' όλα πολίτες», έλεγε συχνά. Επιτέθηκε στην Καθολική Εκκλησία με το «βλάσφημο» μυθιστόρημα «Το κατά Ιησούν Ευαγγέλιον». Υπεράσπισε το δικαίωμα των Παλαιστινίων να ζήσουν σε μια δική τους πατρίδα συγκρίνοντας τη ζωή στους καταυλισμούς των προσφύγων στην Παλαιστίνη με το Αουσβιτς, ξεσηκώνοντας αντιδράσεις. Ενωσε τη φωνή του με τους Ζαπατίστας στη ζούγκλα του Μεξικού και με τους Βεδουίνους στη Δυτική Σαχάρα. Και δεν δίστασε ποτέ να ασκήσει κριτική σε προέδρους όπως ο Μπους, να αποκαλέσει τον Μπερλουσκόνι εμετικό και να προειδοποιήσει τον Τσάβες ότι «γλιστράει στον ολοκληρωτισμό». Επιπλέον, το 2003, αυτός που υπήρξε πάντα φίλος του Κάστρο έγραψε ένα άρθρο όπου κυριαρχούσε η φράση «σε υποστήριξα όσο άντεχα», δηλώνοντας την αντίθεσή του στο καθεστώς της Κούβας.

Τελευταία μιλούσε συχνά για την οικονομική κρίση. «Δυστυχώς ο καπιταλισμός θα παραμείνει, παρά την αποτυχία του», έλεγε. «Αυτό που χρειαζόμαστε είναι ένα παγκόσμιο κίνημα διαμαρτυρίας από ανθρώπους που δεν θα το βάζουν κάτω, δεν θα φύγουν από τους δρόμους και θα διαδηλώνουν κάθε μέρα. Πρέπει να δείχνουμε σε όσους έχουν την εξουσία ότι δεν θέλουμε να ζούμε σε έναν κόσμο όπου κυριαρχούν η αδικία, ο πόλεμος, ο εξευτελισμός και στον οποίο η ζωή των περισσότερων ανθρώπων δεν αξίζει τίποτα».

* Τα βιβλία του κυκλοφορούν από τις εκδόσεις «Καστανιώτη». Σύντομα θα βγει και το τελευταίο του μυθιστόρημα, «Κάιν», σε μετάφραση Αθηνάς Ψυλλιά.