Η μάχη ανάμεσα στον Θεό και στον αντάρτη Σατανά

Η ποίηση του Τζον Μίλτον για την ανθρώπινη μοίρα και την έκπτωση από τον παράδεισο

ΤΖΟΝ ΜΙΛΤΟΝ 
Ο απολεσθείς παράδεισος
μετ.: Αθ. Οικονόμου
εκδ. Οδός Πανός

Στον 17ο αιώνα, η αλαζονική διαχείριση πολιτικής της βασιλείας στην Αγγλία οδηγεί τη χώρα σε αιματηρό εμφύλιο πόλεμο, τον πόλεμο που γέννησε τον Λεβιάθαν του Χομπς. Τη δυναστεία των Στιούαρτ υποστηρίζουν οι ευγενείς, οι γαιοκτήμονες και οι επίσκοποι. Με το Κοινοβούλιο, το οποίο συχνά πυκνά διέλυε ο Κάρολος Α΄, συντάσσεται η αστική τάξη που δυναμώνει. Είναι η ώρα του Αρχοντα Προστάτη, του Κρόμγουελ. Πλάι του ένας φλογερός νέος, ένθερμος πατριώτης, ιδεαλιστής, ευρυμαθής, πολυταξιδεμένος, γλωσσομαθής, ο Τζον Μίλτον (1608-1674). Θα γίνει σύμβουλος, φίλος και γραμματέας του Κρόμγουελ. Ως εξαίρετος λατινομαθής, θα αναλάβει στην πράξη την εξωτερική πολιτική της Αγγλίας, κατά την ένδοξη εποχή που αποφασίζει να κατακτήσει τις θάλασσες. Οπαδός της βασιλοκτονίας, ένθερμος πουριτανός, που πιστεύει στο απόλυτο κύρος της Βίβλου και στη δυνατότητα του ανθρώπου να έρθει σε επαφή με τον Θεό χωρίς τη διαμεσολάβηση της Εκκλησίας, ο Μίλτον, που είναι μόλις επτά ετών όταν πεθαίνει ο Σαίξπηρ και στα δέκα του ήδη γράφει, θα σκορπιστεί για πολύ καιρό στη δράση από τη μια και σε έργα επικαιρικά, στρατευμένα, φλογερά, θεολογικά, πολιτικά, ιστορικά από την άλλη.

• Τυφλός

Ταγμένος στο καλό του έθνους του, θα αγωνιστεί με πάθος για τις ιδέες του, χάνοντας σταδιακά το φως του. Ο ίδιος λέει ότι τον τύφλωσαν τα μακροσκελή πολιτικά φυλλάδια, οι αναρίθμητοι λίβελλοι που έγραφε υπηρετώντας τον Αρχοντα Προστάτη ακόμα και όταν αυτός κήρυξε την αρχή του ενός, υπηρετώντας τις ιδέες που μοιράζεται μαζί του, προετοιμάζοντας, όπως νόμιζε, το Βασίλειο του Θεού επί της γης. Οι εχθροί του πάλι θεωρούσαν την απώλεια της όρασής του θεία τιμωρία. Οπως και να έχει, ο Μίλτον, στα σαράντα του χρόνια είναι τυφλός. Στο εξής θα στηρίζεται για να γράφει στους φίλους του, στις μικρότερες κόρες του. Μετά το θάνατο του Κρόμγουελ, όλα αλλάζουν. Η Παλινόρθωση αφήνει πίσω της σωρούς τα πτώματα των Πουριτανών. Τα βιβλία του Μίλτον καίγονται στην πυρά. Ο ίδιος περνάει ένα μικρό διάστημα έγκλειστος στον Πύργο του Λονδίνου. Αποφυλακίζεται και ζει αποσυρμένος, μοναχικά. Στα τριάντα του χρόνια, όταν είχε ταξιδέψει στην Ιταλία, είχε συναντήσει τον Γαλιλαίο στη Φλωρεντία, γέροντα, υπό περιορισμό στο σπίτι του, τυφλό. Τώρα είναι και αυτός σαν τον Γαλιλαίο. Γέρος, δυο φορές χήρος, με ένα γιο και μια κόρη νεκρούς, φτωχός. Διαψευσμένος στις ελπίδες της νιότης του για έναν άλλον κόσμο, με την απειλή της σύλληψης ή και της δολοφονίας να επικρέμαται. Είχε ζήσει τον πόλεμο του Καλού ενάντια στο Κακό. Ηταν η επιλογή του. Τώρα αποφασίζει να τον γράψει. Ή μάλλον το ίδιο το έργο του επιβάλλεται, καθώς το Κακό μοιάζει να κυριαρχεί και η ανθρωπότητα να βαδίζει στον χαμό. Ξυπνάει τη νύχτα με τον νου γεμάτο εικόνες, απομνημονεύει τους στίχους του για να τους οργανώσει, μνήμες χρόνων μελέτης τρέφουν τα οράματά του, τους μνημειώδεις στίχους του: οι κόρες του αγρυπνούν και τον συντρέχουν.

• Το έργο

Το 1667 ο «Χαμένος Παράδεισος», ο «Απολεσθείς Παράδεισος» όπως τον θέλει ο Αθ. Οικονόμου που πρώτη φορά μεταφράζει ολόκληρο το έργο στα ελληνικά, εκδίδεται. Με δυσκολία. Και περνάει απαρατήρητος. Επτά χρόνια αργότερα θα λάβει την τελική του μορφή, δώδεκα βιβλία (σαφής αναφορά στα κλασικά έπη) σε έναν τόμο, όπως αυτός που κρατάμε σήμερα στα χέρια μας, εικονογραφημένο με τις σπουδαίες γκραβούρες του Γκυστάβ Ντορέ, που δυο αιώνες μετά ζωντανεύει εικαστικά την παράφορη μιλτονική ενόραση, τη γεμάτη «μανία καταιγιστική».

Ο Μίλτον πιστεύει βαθιά στο ταλέντο του, στην αξία του έργου του, που δεν θα αναγνωριστεί αμέσως. Ενα έργο για τη μάχη του Καλού με το Κακό, για την ανθρώπινη μοίρα, την έκπτωση από τον Παράδεισο, την αυτοβουλία. Ενα έργο που βουίζει από μάχες επικές, αφού στο επίκεντρό του βρίσκεται ο επαναστατημένος Σατανάς, με τον υπαρχηγό του τον Βεελζεβούλη, με τις στρατιές των δαιμόνων του και το υψηλό τους κάστρο, το πανδαιμόνιο - λέξη την οποία οφείλουμε στον Μίλτωνα, ανάμεσα στους πολλούς νεολογισμούς του, όπως και την αγγλική λέξη για την αυτοεκτίμηση, κεντρική αξία του βίου του, το self-esteem.

• Πρωταγωνιστής

Αφηγείται λοιπόν τον πόλεμο ανάμεσα στον Θεό και στον Σατανά, στους αγγέλους και τους εκπεπτωκότες αγγέλους, με τον Υιό του Θεού να φορτώνεται τις αμαρτίες του κόσμου. Δεν είναι όμως ούτε ο Θεός, ούτε ο Ιησούς, ούτε ο Γαβριήλ οι πρωταγωνιστές, ούτε ο Αδάμ και η Εύα, που η αγάπη τους είναι ό,τι τους μένει για να αντέξουν την πτώση, μια αγάπη την οποία ο Μίλτον περιγράφει με την ακρίβεια και το πάθος αυτού που δεν την έζησε. Είναι ο επαναστατημένος Σάταν, ο φωτεινότατος ηγέτης με την ασπίδα που μοιάζει με το φεγγάρι στο τηλεσκόπιο του Γαλιλαίου, ο αντάρτης που ενέπνευσε με μανία τους ρομαντικούς, με πρώτον τον Βύρωνα, και τον εξεικόνισαν ως νέο Προμηθέα. Ο Ουίλλιαμ Μπλέηκ λέει ότι ο Μίλτον κατά βάθος ήταν με τον διάβολο, αλλά δεν το ήξερε. Το βέβαιο είναι ότι ο Μίλτον, αφού απέτυχε να δημιουργήσει το εγκόσμιο βασίλειο του Θεού, μετέφερε τις εγκόσμιες συγκρούσεις στην ουράνια σφαίρα: δεν μοιάζουν άραγε τα κονκλάβια των δαιμόνων με μυστικοσυμβούλια κι ο Σατανάς που θέλει να καταλύσει την εξουσία του ενός και Παντοδύναμου Κυρίου δεν παραπέμπει στον Μίλτον τον ίδιο και τον υψηλό του φίλο;

Ο Μίλτον φυσικά καμία αναφορά δεν κάνει σε όλα αυτά και αν ο ίδιος στήριξε τη βασιλοκτονία, τον Σατανά τον αποδοκιμάζει, γιατί έχει απέναντί του την αρχή των όντων, την ενσάρκωση του Καλού. Τι σημασία έχει όμως τι ήθελε, πώς διάβαζε ο Μίλτον το ίδιο του το έργο, όπου ο Ομηρος συναντά τον Βιργίλιο, τον Λουκρήτιο, τον Εντμουντ Σπένσερ και τον σερ Φίλιπ Σίδνεϋ, δημιουργώντας ένα έπος συγκλονιστικό όσο και ασύμμετρο, αντιφατικό, σαν τη ζωή του;

Ο Μάλκολμ Χ το διάβαζε στη φυλακή. Ο Φίλιπ Πούλμαν, που προλόγισε μια πρόσφατη έκδοσή του, εμπνεύστηκε από αυτόν την Τριλογία του Κόσμου: ο Μίλτον, που ο Πάουντ και ο Ελιοτ τον απέρριπταν, είναι κομμάτι και της ποπ κουλτούρας και όπως φαίνεται, είτε με τη διαμάχη του Καλού με το Κακό είτε με τη μορφή του αντάρτη Σατανά, πολύ επίκαιρος. Η μετάφραση του Αθ. Οικονόμου έρχεται στην πιο κατάλληλη στιγμή και η μεταφραστική στρατηγική του παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Τον ευχαριστούμε.

• Της Τιτικας Δημητρουλια, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ: Kυριακή, 13 Iουνίου 2010