Λόγια έρωτος και θανάτου στην Παλατινή Ανθολογία

• Από τον Σπύρο Αραβανή

• Παλατινή Ανθολογία, εισαγωγή-επιλογή-απόδοση: Ι.Ν. Κυριαζής, εκδ. Ενδυμίων, 2009 σ. 102, ευρώ 5,02

• Το 1606, στην Παλατινή Βιβλιοθήκη της Χαϊδελβέργης, ανακαλύφθηκε το χειρόγραφο μιας Ανθολογίας που είχε συνθέσει ο ιερωμένος Κωνσταντίνος Κεφαλάς τον 10ο αι. μ.Χ., εξού και το ύστερο όνομά της: Παλατινή Ανθολογία. Πρόκειται για μια ανθολογία 3.700 ποιημάτων, το μεγαλύτερο μέρος επιγράμματα, συνθεμένα από τον 6ο αι. π.Χ. μέχρι τον 10ο αι. μ.Χ, τα οποία -ταξινομημένα σε 16 βιβλία- ποικίλλουν ως προς το είδος τους: ερωτικά, σκωπτικά, παιδεραστικά, αναθηματικά, αινιγματικά, επιγραφές αγαλμάτων, μέχρι και αριθμητικά προβλήματα. Στο παρελθόν αρκετοί επιχείρησαν να μεταφράσουν το όλον ή μέρος των επιγραμμάτων, με μεγαλύτερη ή μικρότερη επιτυχία. Για την ιστορία να μνημονεύσουμε τις μεταφραστικές προσπάθειες των: Ανδρέα Λεντάκη, «Παλατινή Ανθολογία, εκλογή», εκδόσεις Δωρικός, 1988 -στη μνήμη του οποίου είναι αφιερωμένο και το παρόν βιβλίο-, Βασίλη Λαζανά, «Παλατινή Ανθολογία», εκδόσεις Παπαδήμα 1992, Νίκου Χουρμουζιάδη, «Παλατινή Ανθολογία, Ερωτικά επιγράμματα», εκδόσεις Στιγμή 1999, και Παντελή Μπουκάλα, «Συμποτικά επιγράμματα από το ενδέκατο βιβλίο της Παλατινής Ανθολογίας», εκδόσεις Αγρα 2009. Βεβαίως θα πρέπει να αναφέρουμε και τις πρόσφατες μεταφράσεις του Γιάννη Δάλλα καθώς και τις παλαιότερες των Ηλία Κυζηράκου, Γιώργου Ιωάννου, Γιώργου Καραμανώλη, Οδυσσέα Ελύτη κ.ά.

• Ο Γιάννης Κυριαζής, φιλόλογος-ποιητής, έρχεται να προσθέσει τον δικό του μεταφραστικό λίθο στο οικοδόμημα που χτίζεται πάνω στην Παλατινή Ανθολογία όλα αυτά τα χρόνια. Στο βιβλίο του, που τιτλοφορείται «Παλατινή Ανθολογία», με υπότιτλο «σαν ρόδο υποπόρφυρο...», και το οποίο κυκλοφορεί από τις νεοσύστατες και καλαίσθητες εκδόσεις Ενδυμίων, επέλεξε να μεταφράσει 125 επιγράμματα «με απολύτως υποκειμενικά αισθητικά κριτήρια», όπως γράφει ο ίδιος στην εισαγωγή του βιβλίου. Ο τρόπος της μεταφοράς τους στη νέα ελληνική γλώσσα είναι ο έμμετρος-ομοιοκατάληκτος καθώς, όπως τονίζει ο μεταφραστής, τα επιγράμματα αυτά και στο πρωτότυπό τους ήταν γραμμένα πάνω στο ελεγειακό δίστιχο ακολουθώντας τους κανόνες τονισμού της αρχαίας προσωδίας (μακρές-βραχείες συλλαβές). Αν κοιτάξουμε διαχρονικά αυτές τις μεταφραστικές απόπειρες, ο Κυριαζής δεν αντιμετωπίζει τα επιγράμματα με τη φιλολογική συνέπεια του Λεντάκη ούτε προσκομίζει ιδιότυπους νεωτερισμούς, όπως ο Χουρμουζιάδης (ο οποίος απέδωσε τους μονούς εξάμετρους στίχους του επιγράμματος με τον καζαντζακικό 17σύλλαβο, τους ζυγούς πεντάμετρους με τον δημοτικό 15σύλλαβο κι έτσι πέτυχε την ομοιοκαταληξία). Στόχος του Κυριαζή φαίνεται -και δηλώνεται- να είναι η έμμετρη απόδοση των επίσης έμμετρων αυτών σύντομων -τα περισσότερα επιγράμματα αποτελούνται από 2 έως 8 στίχους- επιγραφών. Και το στοίχημα δείχνει να το κερδίζει. Οι μεταφράσεις του -που αναμετρώνται απέναντι στο πρωτότυπο που επίσης δίνεται- διαθέτουν γλαφυρότητα και σπιρτάδα και διατηρούν την πυκνότητα και το ακαριαίο του αρχαίου επιγράμματος ακόμη κι αν χρειάζεται το αρχαίο δίστιχο να αποδοθεί π.χ. με τέσσερις στίχους, όπως για παράδειγμα το V50 Ανωνύμου ή το αντίστροφο: το τετράστιχο Χ1 156 Αμμιανού αποδόθηκε εντέχνως ως δίστιχο. Επιτυχία του μεταφραστή είναι ακόμα το γεγονός ότι αρκετά από τα μεταφρασμένα επιγράμματα αποδίδονται θα λέγαμε με τη σοφία και την τεχνική ενός λαϊκού στιχουργού ή ενός κρητικού μαντιναδόρου: π.χ. ΧΙΙ 188. Στράτωνος, «Αν τα φιλιά μου έγκλημα είναι και αδικία/ με τα φιλιά σου δώσε μου την ίδια τιμωρία», το οποίο αυτομάτως μας φέρνει στον νου τους στίχους της Ευτυχίας Παπαγιαννοπούλου: «Αν είν' η αγάπη έγκλημα/ έχω εγκληματήσει/ και συνεχώς θα εγκληματώ/ αφού δεν το μετανοώ/ που σ' έχω αγαπήσει». Εκλεκτική συγγένεια που (υπο)δηλώνει πολλά...

• Τα περισσότερα τώρα από τα επιγράμματα που επέλεξε ο μεταφραστής ανήκουν στον έρωτα, δεν λείπουν όμως και τα σκωπτικά καθώς και τα φιλοσοφικά και τα επιτύμβια. Ο Κυριαζής φαίνεται ότι σέβεται όσο χρειάζεται το παρελθόν, αλλά σέβεται και την παράμετρο του σήμερα, με άλλα λόγια, με την ίδια ευκολία που αποφασίζει να κρατήσει στη μετάφρασή του αρχαϊκές λέξεις, π.χ. V33 Παρμενίωνος, «Ες Δανάην έρρευσας», απόδοση: «Μες στη Δανάη έρρευσες», αποφασίζει και να «εκσυγχρονιστεί» μεταφράζοντας το: V29. Κιλλάκτορος, «Αδύ το βινειν εστί · τις ου λέγει;, ως: «Ποιος δε θα πει ολόγλυκο πως είναι το γαμήσι», ομοιοκαταληκτώντας το στη συνέχεια σοφά, μετρικά και νοηματικά, με τη λέξη «κοστίσει». Ετσι στον βωμό της μετάφρασης θυσιάζει τα διλήμματα εποχών και γλωσσών με κέρδος, όχι την ακαδημαϊκή συζήτηση γύρω από τη μετάφραση και τους κανόνες της, αλλά την απόλαυση του αναγνώστη και τη διατήρηση της φρεσκάδας του νοήματος τόσους αιώνες μετά. Κατ' αυτόν τον τρόπο τα διαχρονικά νοήματα, της παντοδυναμίας του έρωτα, του δίπολου «πλούτος-φτώχεια», της ματαιότητας της ζωής, του φόβητρου του θανάτου κ.ά., αποδίδονται με τρόπο κατανοητό και προσβάσιμο για τους σύγχρονους αναγνώστες. Αυτό το προσβάσιμο που στερεί σε πολλές περιπτώσεις η εκπαιδευτική πραγματικότητα με τη βαθμοθηρική και εξετασιοκεντρική της νοοτροπία, και που προσφέρουν προσπάθειες όπως του Κυριαζή αλλά και άλλων εκπαιδευτικών. Γι' αυτό θα πρέπει να τονίσουμε εδώ, με αφορμή το βιβλίο, και τις προσπάθειες του μαθηματικού Αρη Μπιτσώρη, ο οποίος στην εισήγησή του «Μαθηματικά στην επιγραμματική ποίηση. Το αρχαίο ελληνικό επίγραμμα και η Παλατινή Ανθολογία», στο Μαθηματικά και Λογοτεχνία, επιμ.: Δημ. Χασάπης, (6ο Διήμερο Διαλόγου για τη Διδασκαλία των Μαθηματικών 17 & 18 Μαρτίου 2006, Θεσσαλονίκη, σ.σ. 181-195) χρησιμοποίησε αποσπάσματα από επιγράμματα της Παλατινής Ανθολογίας με σκοπό να προκαλέσει τους μαθητές του να χρησιμοποιήσουν μαθηματικές εξισώσεις για να λύσουν διάφορα αινίγματα. Τον ίδιο στόχο είχε και η εισήγηση, σε επιμορφωτική ημερίδα για τους εκπαιδευτικούς της Λάρισας, του σχολικού συμβούλου Μαθηματικών Αθανάσιου Τριανταφύλλου «Αναφορά σε μαθηματικά επιγράμματα της Παλατινής Ανθολογίας και ένα παράδειγμα από την ποίηση του Μανόλη Ξεξάκη» (διαδικτυακά προσβάσιμη εδώ: http://users.sch. gr/mmanol/ ISTORIA /Palati.ni.doc). Κλείνουμε με το διδακτικό για όλους μας επίγραμμα του Αμμιανού που εμπεριέχεται στο βιβλίο: «Να γίνει, Παύλε, ρήτορας ο γιος σου αν εβάλθη/ όπως και όλοι οι ρήτορες, γράμματα να μη μάθει».
• *Εκθεσή του θα πραγματοποιηθεί στην Αίθουσα Τέχνης ΕΨΙΛΟΝ, στη Θεσ/νίκη, από 10/06 έως 15/07. [Βιβλιοθήκη, Πέμπτη 3 Ιουνίου 2010]