Οι ομηρικές σπουδές σήμερα

• Από τον Νικ. Π. Μπεζαντάκο*

Barry Β. Powell-Ian Morris

Α New Companion to Homer.

Εγχειρίδιο Ομηρικών Σπουδών

μτφρ.: Φωτεινή Πέτικα, Μάριος Σκέμπης, Μιχ. Μουρατίδης

επιμ.: Αντώνης Ρεγκάκος

εκδόσεις Παπαδήμα, σ. 929, ευρώ 90,43

• Στη δεκαετία του 1960 (ήμουν φοιτητής τότε) άκουγα τους καθηγητές μας στη Φιλοσοφική να μας συστήνουν ως το σημαντικότερο πρόσφατο βιβλίο για τον Ομηρο το Α Companion to Homer, που κυκλοφόρησε το 1962 και 22 χρόνια αργότερα μεταφράστηκε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καρδαμίτσα. Χρειάστηκε να περάσουν 35 χρόνια για να εκδοθεί (1997) ένα ανάλογο βοήθημα από τον πολύ γνωστό ολλανδικό εκδοτικό οίκο Leiden με τον χαρακτηριστικό τίτλο Α New Companion to Homer, που παραπέμπει στο παλαιό βοήθημα του 1962, και άλλα 12 χρόνια για να μεταφραστεί στα ελληνικά αυτό το χρήσιμο νέο Εγχειρίδιο, που συνοψίζει με έγκυρο τρόπο τα νεότερα πορίσματα των ομηρικών ερευνών σε διάφορα επίπεδα. Εν τω μεταξύ για τους ελληνόγλωσσους που ασχολούνται με τα ομηρικά έπη, είδαν το φως της δημοσιότητας μεταφράσεις και άλλων χρήσιμων βιβλίων, όπως Ομηρος, ο ποιητής της Ιλιάδος, του Edwards (εκδ. Καρδαμίτσα), Επιστροφή στην Οδύσσεια (συλλογή δέκα μελετών, εκδ. Βάνιας), Ομηρος, της J. De Romilly (εκδ. Δαίδαλος-Ζαχαρόπουλος), Ο κόσμος του Ομήρου, του Pierre Vidal Naquet (εκδ. Εξάντας), η Οδύσσεια, του Uvo Holscher (εκδ. Καρδαμίτσα), Ομηρος, ο θεμελιωτής της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, του Jo. Latacz (εκδ. Παπαδήμα), το μεγάλο εξάτομο Υπόμνημα στην Ιλιάδα από το Κέμπριτζ (εκδ. Studio Press), το τρίτομο Υπόμνημα στην Οδύσσεια από την Οξφόρδη (εκδ. Παπαδήμα), η Ομήρου Ιλιάς, του Μ. S. Silk (εκδ. Καρδαμίτσα) κ.ά.
• Το καινούριο Εγχειρίδιο είναι ένας μεγάλος τόμος 929 σελίδων στην ελληνική μετάφραση, για τη συγγραφή του οποίου συνεργάστηκαν 30 διεθνούς κύρους επιστήμονες με ισάριθμες μελέτες, ώστε να καλυφθούν όλες ή σχεδόν όλες οι όψεις και οι τάσεις της ομηρικής έρευνας. Τη δύσκολη μετάφραση ενός τέτοιου έργου ανέλαβαν και έφεραν με επιτυχία εις πέρας η Φωτεινή Πέτικα, ο Μάριος Σκέμπης και ο Μιχάλης Μουρατίδης, ενώ ο συντονισμός και η επιμέλεια οφείλονται στον γνωστό καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Αντώνη Ρεγκάκο. Υστερα από τη σύντομη, αλλά ενδιαφέρουσα Εισαγωγή των δύο εκδοτών ακολουθούν οι 30 μελέτες, οι οποίες έχουν κατανεμηθεί σε 4 μέρη που καλύπτουν μεγάλα θέματα της ομηρικής έρευνας και έχουν τους εξής τίτλους: 1. Η χειρόγραφη παράδοση και η ιστορία της ερμηνείας, 2. Η γλώσσα του Ομήρου, 3. Ο Ομηρος ως λογοτεχνία και 4. Οι κόσμοι του Ομήρου.
• Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει 7 μελέτες που ασχολούνται με σημαντικά θέματα που αφορούν τη γέννηση των επών και ιδίως το πρόβλημα αν χρησιμοποιήθηκε ή όχι η γραφή, τη θέση που είχαν τα ομηρικά έπη στην αρχαιότητα, τον τρόπο με τον οποίο τα έπη έφτασαν σε μας, το περίφημο ομηρικό ζήτημα, που ξεκίνησε τον 18ο αιώνα και με διάφορες εκφάνσεις διατηρήθηκε μέχρι τον 20ό, ειδικότερα τη νεοαναλυτική θεωρία και τέλος, το μεγάλο θέμα της προφορικής παράδοσης των επών και τις συνέπειες που είχε στο ομηρικό κείμενο αυτός ο τρόπος της παράδοσης των κειμένων, καθώς αυτή η συγκεκριμένη θεώρηση της ιστορίας των ομηρικών επών δεν έλυσε μεν το ομηρικό ζήτημα, αλλά ανέτρεψε τα παλαιότερα δεδομένα και προσέφερε ένα καινούριο και αποτελεσματικό εργαλείο ερμηνείας του κειμένου.
• Το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει κι αυτό 7 μελέτες, οι οποίες ασχολούνται με ένα από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία των επών, τη γλώσσα όσον αφορά τόσο τη μορφή όσο και τη χρήση της. Εδώ ο αναγνώστης θα βρει πολλές πληροφορίες για το μέτρο των ποιημάτων, για τη μορφολογία της γλώσσας, αλλά κυρίως για τους περίφημους και πολυσυζητημένους λογότυπους, τις «έτοιμες τυπικές φράσεις» που είχε στη διάθεσή του ο Ομηρος και τις οποίες ήξερε να χρησιμοποιεί έτσι, ώστε ο αναγνώστης ή ο ακροατής των ποιημάτων να μην αισθάνεται τη μονοτονία που κανονικά θα προκαλούσαν τέτοιες φράσεις. Πρόκειται για ένα θέμα το οποίο έχει συζητηθεί πολύ και για το οποίο οι εκάστοτε επικρατούσες απόψεις έχουν κατά καιρούς αλλάξει, όπως τόσα άλλα εξάλλου στην ομηρική έρευνα. Με ενδιαφέρον επίσης διαβάζεται και η μελέτη για την εφαρμογή της σύγχρονης επιστήμης της αφηγηματολογίας στα ομηρικά έπη, καθώς έτσι αποδεικνύεται ότι ο Ομηρος ήταν εξαιρετικός αφηγητής.
• Στο τρίτο μέρος εντάχτηκαν 8 μελέτες, οι οποίες συμπληρωματικά με το προηγούμενο μέρος δίνουν απάντηση στο ερώτημα γιατί ο Ομηρος θεωρείται τόσο σπουδαίος ποιητής. Εξετάζεται η δομή της Ιλιάδος και της Οδύσσειας, μια εξέταση που αποδεικνύει την ενότητα των επών, επίσης η εφαρμογή σύγχρονων θεωρητικών προσεγγίσεων στα έπη (μαρξισμός, φεμινισμός, διακειμενικότητα, αποδόμηση), η χρήση λαϊκών αφηγήσεων και παραδόσεων, και η σχέση του Ομήρου με τη λογοτεχνία της αρχαϊκής εποχής, τον Ησίοδο και τους λεγόμενους ομηρικούς ύμνους.
• Το τελευταίο μέρος του βιβλίου έχει ως θέμα την εξέταση των ομηρικών ποιημάτων από αρχαιολογική και ιστορική σκοπιά, ένας τομέας που στο παλαιό Companion είχε μεγαλύτερη εκπροσώπηση. Τα θέματα που εξετάζονται στις 8 μελέτες αυτού του τμήματος είναι η σχέση των ομηρικών επών με την εποχή του χαλκού και του σιδήρου, η σχέση τους με την τέχνη, η σχέση του ομηρικού κόσμου με τον μυκηναϊκό, η πολεμική τεχνική σε σχέση με τις ιστορικές εξελίξεις, ενώ εξετάζονται και δύο θέματα ιδιαίτερου ενδιαφέροντος: το ένα είναι το «μοντέρνο» θέμα της σχέσης των ομηρικών κειμένων με κείμενα και παραδόσεις της Εγγύς Ανατολής, που είχε παλαιότερα περισσότερο εξετασθεί σε σχέση με τον Ησίοδο, και το άλλο είναι η ηθική του ομηρικού ανθρώπου, που αποτέλεσε πεδίο αντιπαραθέσεων εδώ και πολλά χρόνια.
• Το βιβλίο ολοκληρώνεται με πλούσια επιλογή βιβλιογραφίας και με ευρετήριο που καθιστά τη χρησιμοποίηση του βιβλίου πιο εύκολη και αποτελεσματική.
• Το Νέο Εγχειρίδιο είναι ένα εξαιρετικά ευπρόσδεκτο βιβλίο, απαραίτητο συμπήρωμα του παλαιού, και η μετάφρασή του εφοδιάζει τους Ελληνες ομηριστές ή γενικώς τους ενδιαφερόμενους για την ομηρική ποίηση με ένα υψηλού επιπέδου βοήθημα. Οι μεταφράσεις διαβάζονται χωρίς δυσκολία και χωρίς να δημιουργούν απορίες, ενώ είναι φανερή η ύπαρξη ενός ενοποιητικού συντονιστή, που εξασφαλίζει απολύτως την απαραίτητη φιλολογική επάρκεια ενός τέτοιου εγχειρήματος.

* Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Βιβλιοθήκη, Πέμπτη 3 Ιουνίου 2010