Sunday, October 26, 2008

Από τον πάπυρο στην έντυπη μορφή

Του Γιωργου Καραμανωλη *, Η Καθημερινή, Kυριακή, 26 Oκτωβρίου 2008

Η βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου του Πρίνστον φιλοξενεί τον καιρό αυτό μια πρωτότυπη έκθεση με θέμα την ιστορία του ελληνικού βιβλίου από την αρχαιότητα μέχρι τις πρώτες έντυπες εκδόσεις, στο πλαίσιο σειράς εκδηλώσεων για τον εορτασμό τριάντα ετών προσφοράς του Προγράμματος Ελληνικών Σπουδών του Πρίνστον. Η έκθεση αναδεικνύει τόσο την εξέλιξη του ελληνικού βιβλίου ως φυσικού αντικειμένου όσο και τη σημασία του ως φορέα γνώσης στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού.

«Για την ακρίβεια», επισημαίνει ο καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον Anthony Grafton, «η εξέλιξη της μορφής του ελληνικού βιβλίου είναι ενδεικτική του ιδιαίτερου πολιτιστικού του ρόλου. Χαρακτηριστική είναι η μετάβαση από τον παπυρικό κύλινδρο στον κώδικα, μια εξέλιξη που σχετίζεται με τους Χριστιανούς, οι οποίοι χρειάζονται μια πιο εύχρηστη μορφή βιβλίου από τον παπυρικό κύλινδρο που να επιτρέπει την επιχειρηματολογία βασισμένη σε χωρία κειμένου». «Η μορφή αυτή του βιβλίου», τόνισε ο Grafton, στα εγκαίνια της έκθεσης «υπήρχε σε χρήση ήδη μεταξύ των Ρωμαίων, αλλά είναι οι Χριστιανοί που τη χρησιμοποιούν συστηματικά, με τον Κωνσταντίνο, τον πρώτο Βυζαντινό αυτοκράτορα, να παραγγέλνει 50 κώδικες της Βίβλου στο αντιγραφικό εργαστήρι της Καισαρείας. Είναι πιθανό», συνεχίζει ο Grafton, «ο περίφημος Σιναϊτικός Κώδικας να είναι ένα από τα αντίγραφα αυτά που επιμελήθηκε ο Ευσέβιος Καισαρείας».

Σπάνια γραπτά μνημεία

Τα εκθέματα της έκθεσης προέρχονται αποκλειστικά από την πολύ πλούσια συλλογή χειρογράφων και σπάνιων βιβλίων της πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης του Πρίνστον. «Η βιβλιοθήκη του Πρίνστον» μας ενημερώνει ο επιμελητής της συλλογής, Don Skemer, «ευτύχησε να έχει μια τόσο πλούσια συλλογή σε ελληνικά γραπτά μνημεία χάρη σε μια σειρά από γενναιόδωρους δωρητές, αποφοίτους του πανεπιστημίου. Ανάμεσά τους ο Robert Garrett, ένας ενθουσιώδης συλλέκτης παπύρων και μεσαιωνικών χειρογράφων, ο οποίος το 1942 δώρισε μια συλλογή περίπου 10.000 χειρογράφων στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον, αλλά και τρεις γενιές δωρητών της οικογένειας Scheide, οι οποίοι επίσης δώρισαν σημαντικές συλλογές στο πανεπιστήμιο».

Την έκθεση ανοίγουν κάποια πρώιμα μνημεία γραπτού ελληνικού λόγου, μια επιγραφή του 6ου αι. π.Χ. από την Αντιόχεια, ένα μελανόμορφο βοιωτικό αγγείο του τέλους του 6ου αιώνα με επιγραφή του ιδιοκτήτη του, ανάλογη με αυτή του κυπέλου του Νέστορα από την Ισχια, μια σιδερένια στήλη και ένα ασημένιο έλασμα του 5ου αιώνα με μαγικά κείμενα. Ακολουθούν πάπυροι από την Οξύρρυγχο, την αιγυπτιακή πόλη όπου οι βρετανικές ανασκαφές στις αρχές του 20ού αιώνα έφεραν στο φως πλήθος ελληνικών παπύρων.

Οι εκτιθέμενοι πάπυροι είναι αντιπροσωπευτικοί ως προς το περιεχόμενο και τη γραφή: πάπυροι της Ιλιάδας, του Δημοσθένη, κειμένων της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, γραμμένων σε φροντισμένη κεφαλαιογράμματη, αλλά και έγγραφα από την πτολεμαϊκή Αίγυπτο σε επισεσυρμένη γραφή. Τα μεσαιωνικά χειρόγραφα αποτελούν μεγάλο κομμάτι της συλλογής. Περιλαμβάνουν έναν παλίμψηστο κώδικα από την Αγία Αικατερίνη του Σινά, στον οποίο το ελληνικό και αραμαϊκό αρχικό κείμενο επιγράφεται με γεωργιανό (10ος αι.;), ευαγγελιστάρια του 10ου έως 12ου αιώνα διακοσμημένα με μινιατούρες, αλλά και χειρόγραφα κλασικών συγγραφέων, όπως αυτό του αριστοτελικού Οργάνου με σχόλια του Ιωάννη Χορτασμένου (1370-1430) και ένα με κλασικά επιστημονικά κείμενα. Τα δύο αυτά χειρόγραφα του 13ου αιώνα ταξίδεψαν από την Κωνσταντινούπολη στην αναγεννησιακή Ιταλία, όπως τόσα χειρόγραφα κλασικών συγγραφέων. Η προέλευση των χειρογράφων είναι αντιπροσωπευτική των μεγάλων κέντρων παραγωγής βυζαντινών χειρογράφων, το μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης του Σινά, η Κωνσταντινούπολη, μοναστικά κέντρα στην Ελλάδα.

Εντυπα εκθέματα

Σημαντικά είναι και τα έντυπα βιβλία της έκθεσης, ανάμεσά τους η μετάφραση της Ευαγγελικής Προπαρασκευής του Ευσεβίου στα Λατινικά από τον Γεώργιο Τραπεζούντιο (1396-1486), τα Ερωτήματα του Κωνσταντίνου Λάσκαρη, το πρώτο έντυπο ελληνικό βιβλίο (1476), η Γραμματική του Θεόδωρου Γαζή (1400-1475) συσταχωμένη σε συλλογικό τόμο κειμένων Ελλήνων ουμανιστών. Τα δύο τελευταία, αμφότερα τύποις Αλδου Μανούτιου, είναι από τα πρώτα εγχειρίδια εκμάθησης της αρχαίας ελληνικής, με βάση τα οποία δίδασκαν οι λόγιοι φυγάδες από την Κωνσταντινούπολη από το 1397 όταν ο Μανουήλ Χρυσολωράς φτάνει στη Φλωρεντία προσκεκλημένος του Coluccio Salutati. Χαρακτηριστικά έντυπα βιβλία της Αναγέννησης είναι δύο εκδόσεις του Ομήρου με σχόλια των ουμανιστών Guillaume Bud� (1467-1540) και Martinus Crusius (1526-1607). H έκθεση περιλαμβάνει ακόμα αντιπροσωπευτικά εκθέματα χειρογράφων από τον 17ο και 18ο αιώνα, λόγια και δημώδη, όπως το υπόμνημα στην αριστοτελική λογική του Κορυδαλλέα (1570-1646), τη λογική του Ευγένιου Βούλγαρη (1716-1806), αλλά και λειτουργικά βιβλία και (δημοφιλή την εποχή αυτή) προσκυνητάρια (ταξιδιωτικά βιβλία για τους προσκυνητές των Αγίων Τόπων).

Η έκθεση είναι σημαντική όχι μόνο για τα εκθέματά της αλλά και για την οικονομία της. Εμφαση δόθηκε στην αντιπροσώπευση σημαντικών στιγμών της ιστορίας του ελληνικού βιβλίου παρά στην ποσότητα των εκθεμάτων. Ας σημειωθεί ότι η βιβλιοθήκη του Πρίνστον έχει στην κατοχή της εκατοντάδες ελληνικών παπύρων και πολυάριθμα βυζαντινά χειρόγραφα, πολλά από αυτά μοναδικά.

Εχει ολοκληρωθεί και αναμένεται προσεχώς η έκδοση του σχετικού καταλόγου για τα ελληνικά χειρόγραφα δεκατεσσάρων αιώνων, 6ο έως 19ο, από τη Σοφία Κοτζάμπαση και τη Nancy Sevcenko. Tόσο η καταλογογράφηση των ελληνικών χειρογράφων όσο και η απόκτηση πολλών από αυτά έχουν χρηματοδοτηθεί από το Πρόγραμμα Ελληνικών Σπουδών με την υποστήριξη του Stanley J. Seeger Hellenic Fund του Πανεπιστημίου του Πρίνστον.

Ετοιμάζεται συνέχεια

Ο διευθυντής του Προγράμματος, Δημήτρης Γόντικας, τονίζει ότι «ο συνεχής εμπλουτισμός των ελληνικών συλλογών του πανεπιστημίου μας, η συστηματική τους ανάδειξη μέσω εκθέσεων και καταλόγων, η ελεύθερη ηλεκτρονική πρόσβαση, καθώς και οι συνεργασίες με ελληνικά ιδρύματα είναι κεντρικές στην αποστολή του προγράμματος που είναι η προαγωγή της διδασκαλίας και της επιστημονικής έρευνας γύρω απο τον ελληνικό πολιτισμό στη διαχρονική του πορεία, με υποτροφίες που προσελκύουν καθε χρόνο δεκάδες ελληνιστές στο Πρίνστον». Ηδη ετοιμάζεται, μαθαίνουμε, η συνέχεια της παρούσας έκθεσης ελληνικού βιβλίου, που αφορά την περίοδο από το έντυπο στο ηλεκτρονικό βιβλίο.

Ιnfo

-Η έκθεση «The Greek Book from Papyrus to Printing» (Princeton University, Νιου Τζέρσεϊ, ΗΠΑ) είναι ανοιχτή από τις 8 Σεπτεμβρίου μέχρι τις 7 Δεκεμβρίου 2008.

* Ο Γιώργος Καραμανώλης είναι λέκτορας Αρχαίας Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και επισκέπτης ερευνητής του Προγράμματος Ελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον.

No comments: