Τουρκία και βιβλίο, δύσκολη σχέση

Τιμώμενη χώρα με δυναμικό προφίλ στη φετινή έκθεση της Φρανκφούρτης που εγκαινιάζεται σήμερα

Του Κώστα Θ. Καλφόπουλου, Η Καθημερινή, Tετάρτη, 15 Oκτωβρίου 2008

Τουρκία, χώρα των μεγάλων αντιθέσεων, του βαθέος κράτους και της λαγγεμένης Ανατολής. Τοπίο συγκρούσεων ανάμεσα στην πνευματική παράδοση, κυρίως περσικής και αραβικής προέλευσης, τον κεμαλικό εκσυγχρονισμό (που τον πλήρωσε ακριβά ο Ελληνισμός) και τον πρόσφατο «ευρωπαϊκό» προσανατολισμό. Η «Υψηλή Πύλη» μεταξύ Δύσης και Ανατολής παρουσιάζει εφέτος τα διαπιστευτήριά της στην Εκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης. Ενα μικρό βιβλιοεκδοτικό οδοιπορικό και αφορμή για μία επανεκτίμηση.

Χώρα χωρίς αναγνώστες

Αν στα κριτήρια του Μάαστριχτ συμπεριλαμβάνονταν δείκτες, που σχετίζονται με το πολιτιστικό κεφάλαιο και την «αναγνωστική δύναμη» των κατοίκων της υποψήφιας για ένταξη χώρας, η Τουρκία θα περίμενε πολλές δεκαετίες περισσότερο από τον προσδοκώμενο ή πιθανό χρόνο ολοκλήρωσης της ενταξιακής διαδικασίας. Στα άκρως επιμελημένα «λογοτεχνικά ένθετα» του γερμανόφωνου Τύπου προβάλλουν οι θετικές πλευρές, αλλά και οι σκοτεινές πτυχές μιας χώρας που εμφανίζεται στη Φρανκφούρτη με τον λογότυπο «Συναρπαστικά πολύχρωμη» (καθώς κυριαρχεί πάντως το κόκκινο χρώμα), κι όσο κι αν επιστρατεύονται κρατικοί φορείς, συγγραφείς και μεταφράσεις, στην Τουρκία δεν ανθεί το βιβλίο ούτε ευδοκιμεί η ανάγνωση.

Απ’ όλα τα σχετικά άρθρα, που δημοσιεύτηκαν μέχρι τώρα, η ανταπόκριση του Κάι Στρίττματτερ από την Κωνσταντινούπολη (Ιστανμπούλ), για λογαριασμό της S­ddeutsche Zeitung (13/10), με τίτλο «Ενας καθρέφτης στη χώρα των τυφλών» (δάνειο από μια δήλωση ενός αριστερού βιβλιοπώλη), αποκαλύπτει οδυνηρές αλήθειες από το πιο ευρωπαϊκό τμήμα της Τουρκίας. Η διοίκηση επιστρατεύει σε πταίσματα την ανάγνωση ως σωφρονιστική μέθοδο, σε μία χώρα με τον ίδιο περίπου πληθυσμό με τη Γερμανία, οι δημόσιες βιβλιοθήκες δεν ξεπερνούν τις 1.400 (υποδεκαπλάσιος αριθμός), το 2006 μία παιδαγωγική έρευνα έδειξε ότι ένας στους δύο μαθητές είχε διαβάσει ένα μόνο βιβλίο τα τελευταία έξι χρόνια, ενώ μια άλλη έρευνα του εμπορικού επιμελητηρίου αποκάλυπτε ότι το βιβλίο κατρακυλούσε από την 86η στην 116η θέση των βασικών καταναλωτικών αγαθών, 40% των πωλουμένων αντιτύπων είναι κλεψίτυπα. Ακόμα και σε κάποια σχολικά αναγνωστικά, το «βιβλίο ταιριάζει στην Αϋσέ», για τον Αλί αρκεί το τόπι.

Κι όμως, στη χώρα των Σουλτάνων και των Δερβίσηδων, το 1729 δημιουργήθηκε το πρώτο τυπογραφείο, στον Αβδούλ Χαμίτ οι γραμματιζούμενοι υποτακτικοί του διάβαζαν τις περιπέτειες του Σέρλοκ Χολμς, ο κεμαλισμός ίδρυσε τα «σπίτια του λαού» ως πολιτιστικά κέντρα και αναγνωστήρια κι ο Ορχάν Παμούκ «χτίζει τη βιβλιοθήκη του σαν σπίτι, βιβλίο το βιβλίο», όπως δήλωσε πρόσφατα σε μία συνέντευξή του στο νεότευκτο ZEIT Literatur.

Άγνωστο, ελκυστικό τοπίο

Ίσως η πλέον χαρακτηριστική φωτογραφία που δημοσιεύτηκε τις μέρες αυτές στον γερμανόφωνο Τύπο να είναι εκείνη της Frankfurter Rundschau (14/10), όπου απεικονίζεται ένας χαμάλης, θαρρείς βγαλμένος από το «Τοπ Καπί», του Ερικ Αμπλερ, που κουβαλάει στις πλάτες του μια στοίβα βιβλία, διασχίζοντας μία γέφυρα του Βοσπόρου.

Αυτή η εικόνα, βεβαίως, έρχεται σε αντίθεση με την πληθωρική παρουσία της χώρας στην Έκθεση, σε μια πόλη που δεν της είναι ξένη. Ο κύριος λογότυπος της «τιμωμένης χώρας» έχει πάντως χρώμα ελληνικό, αφού ανάμεσα σε πολύχρωμες παραλλαγές μαιάνδρων αποκαλύπτεται η λέξη «Τουρκία» (στα αγγλικά). Εδώ θα εμφανιστεί το «ισχυρό χαρτί» της τουρκικής λογοτεχνικής διπλωματίας, ο Ορχάν Παμούκ, κι εδώ θα παρελάσουν οι λογοτέχνες και οι συγγραφείς της σύγχρονης Τουρκίας. Εκθέσεις, εκδηλώσεις και βιβλία από και για την Τουρκία, από και για την Κωνσταντινούπολη, με τέσσερις τίτλους, ανάμεσα στους πολλούς, που πρωταγωνιστεί: η «Κωνσταντινούπολη 1453», του Βρετανού ιστορικού, Ρότζερ Κράουλυ, το χρονικό της Άλωσης και ταυτόχρονα η ιδρυτική πράξη της οθωμανικής αυτοκρατορίας, τα μυθιστορήματα του Αχμέτ Χαμντί Τανπινάρ, ο οποίος επηρέασε τον Παμούκ, («Ηρεμία ψυχής» και «Το εργοστάσιο του χρόνου»), ένα διαρκές παιχνίδισμα, γεμάτο αλληγορίες και παράδοξα, ανάμεσα στην παράδοση και το μέλλον και του Μάριο Λέβι (ή Λεβί), «Η Ιστανμπούλ ήταν ένα παραμύθι», μια άλλη αφήγηση για τη Βασιλεύουσα, συνυφασμένη με την εβραϊκή μοίρα της περιπλάνησης, αλλά και του αφανισμού. Ho�geldiniz T­rkiye!