Πολιτικώς ορθές αλήθειες και εκσυγχρονισμός

Γράφει ο Ευριπίδης Γαραντούδης, ΤΑ ΝΕΑ, Σάββατο, 18 Οκτωβρίου 2008

ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΟ ΝΕΟ, ΚΑΛΟΓΡΑΜΜΕΝΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΤΟΥ ΘΕΜΕΛΗ, ΠΟΥ ΠΡΟΣΤΙΘΕΤΑΙ ΣΤΑ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΑΦΗΓΗΜΑΤΑ ΤΟΥ, ΤΙΘΕΤΑΙ ΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΑΝ Ο ΕΠΙΤΥΧΗΜΕΝΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΘΑ ΑΠΟΦΑΣΙΣΕΙ ΝΑ ΑΝΑΜΕΤΡΗΘΕΙ ΜΕ ΤΗΝ ΑΦΗΓΗΣΗ ΙΣΤΟΡΙΩΝ ΤΟΥ ΚΑΙΡΟΥ ΜΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ ΜΑΣ

Ο Νίκος Θέμελης πρέπει να είναι ο πιο πολυδιαβασμένος Έλληνας πεζογράφος της τελευταίας δεκαετίας, αν βασίσουμε αυτή την εικασία στο επιβλητικό άθροισμα των 288 εκδόσεων που πραγματοποίησαν τα πέντε προηγούμενα βιβλία του, Η αναζήτηση (1998), Η ανατροπή (2000), Η αναλαμπή (2003), Για μια συντροφιά ανάμεσά μας (2005) και Μια ζωή δυο ζωές (2007), σύμφωνα με τα στοιχεία του εκδοτικού τους οίκου. Το νέο μυθιστόρημά του, Οι αλήθειες των άλλων, ακολουθεί τη γραμμή των παλαιότερων ιστορικών αφηγημάτων του- εξαίρεση αποτέλεσε το Μια ζωή δυο ζωές , αστικό μυθιστόρημα ανθρώπινων σχέσεων μέσα στο πλαίσιο της σύγχρονης ελληνικής πραγματικότητας. Εξίσου ογκώδες με εκείνα, έκτασης 499 σελίδων, το νέο μυθιστόρημα αρθρώνεται σε δύο μέρη και είκοσι κεφάλαια. Στο επίκεντρο της πλοκής βρίσκεται ο Μανόλης Λινός, Μικρασιάτης Έλληνας από τις Κυδωνίες, την πολυτάραχη ζωή του οποίου, στη σχέση της με τη ζωή των προσώπων του οικογενειακού, φιλικού και κοινωνικού του περίγυρου, παρακολουθούμε από το 1923 μέχρι το 1958. Στα δέκα κεφάλαια του πρώτου μέρους, ο σχεδόν εικοσάχρονος Μανόλης βρίσκεται στη γενέτειρά του, έχει πάρει, με ενέργειες του συνονόματου παππού του, την ψεύτικη ταυτότητα ενός Τούρκου για να γλιτώσει τις διώξεις των Τούρκων και εν τέλει, έπειτα από πολλές περιπέτειες, διαψεύσεις και την αυτοκτονία του παππού του, καταφέρνει να διαφύγει με μια βάρκα στη Μυτιλήνη, μεταφέροντας αγωνιωδώς και διασώζοντας τον εθνικό θησαυρό της οικογένειάς του, τα αρχεία και τα βιβλία του Γυμνασίου των Κυδωνιών. Στο δεύτερο μέρος η πλοκή εκτυλίσσεται σε διαφορετικούς τόπους και εποχές. Αρχικά στη Μυτιλήνη, όπου ο Μανόλης ξαναβρίσκει τα λιγοστά εναπομείναντα πρόσωπα της οικογένειάς του και αντιμετωπίζει τις δυσκολίες προσαρμογής των προσφύγων στη νέα τους πατρίδα, ώσπου αποφασίζει να φύγει στην Αθήνα για να σπουδάσει Ιστορία στη Φιλοσοφική Σχολή (κεφ. 11-14). Δέκα χρόνια αργότερα, γύρω στο 1935, πηγαίνει, μαζί με τη γυναίκα του και το μικρό παιδί τους, τον Ιωακείμ, στην Κομοτηνή, όπου διορίζεται καθηγητής στο Γυμνάσιο της πόλης, αλλά σχεδόν έναν χρόνο μετά εκδιώκεται βιαίως από εκεί επειδή ο λόγος που εκφώνησε στη γιορτή της 25ης Μαρτίου θεωρήθηκε αντεθνικός (κεφ. 15-16). Στον επόμενο σταθμό του μυθιστορήματος, ο Μανόλης βρίσκεται στην Αθήνα λίγο πριν να τελειώσει ο Εμφύλιος και ζει από απόσταση ασφαλείας το έντονο πολιτικό κλίμα της εποχής έως τη στιγμή που η ζωή του σημαδεύεται από τη δολοφονία της γυναίκας του, πράξη πιθανώς αντεκδίκησης επειδή εκείνη κατέδωσε έναν κομμουνιστή φίλο του άνδρα της (κεφ. 17-18). Στον τελευταίο σταθμό του βιβλίου, το 1958, ο Ιωακείμ, ο γιος τού Μανόλη, επιστρέφει από το Λονδίνο, έχοντας γίνει διδάκτορας της Βυζαντινής Ιστορίας με θέμα διατριβής την Άλωση της Κωνσταντινούπολης.

Νίκος Θέμελης

OΙ ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ

ΕΚΔ. ΚΕΔΡΟΣ 2008, ΣΕΛ. 499

Κάνοντας διακοπές στην Αίγινα, με τη συντροφιά των δυο γιων του και μιας μεγάλης παρέας από φίλους και φίλες του, ο μεσήλικας Μανόλης κάνει τον απολογισμό της ζωής του προσμετρώντας κέρδη και απώλειες (κεφ. 19-20).

Βασικό κλειδί του μυθιστορήματος και ένα από τα κύρια στοιχεία συνοχής του, παρά το μεγάλο χρονικό εύρος της ιστορίας και την πληθώρα δευτερευόντων προσώπων, είναι ένα αγιορείτικο χειρόγραφο όπου ένα χρονικό της Αλώσεως παραδίδει μια διαφορετική, αντιηρωική εκδοχή για το τέλος του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή, ο τελευταίος Βυζαντινός αυτοκράτορας δεν σκοτώθηκε υπερασπιζόμενος την Πόλη, αλλά διέφυγε στο Άγιον Όρος. Το χειρόγραφο αυτό κληροδοτήθηκε από την οικογένειά του στον Μανόλη, ο οποίος το διαφυλάσσει ευλαβικά και εν τέλει το δίνει στον γιο του Ιωακείμ. Οι απόψεις του χρονικού είναι η ουσιαστική αιτία της εκδίωξης του Μανόλη από την Κομοτηνή αλλά και το επίκεντρο ή και το ισχυρό χαρτί της διατριβής του Ιωακείμ. Στο τέλος του μυθιστορήματος, όμως, ο Ιωακείμ διορίζεται επιμελητής στην έδρα της Βυζαντινής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αποδεχόμενος δύο όρους: παραδίδει το επίμαχο χειρόγραφο στα χέρια του καθηγητή του και δεσμεύεται ότι δεν θα εκδώσει τη ρηξικέλευθη διατριβή του.

Καλογραμμένη ιστορία

Προστιθέμενες οι Αλήθειες των άλλων στα προηγούμενα ιστορικά μυθιστορήματα του Θέμελη στερεώνουν τη θετική εικόνα αλλά και ενισχύουν τον προβληματισμό που γέννησαν εκείνα. Ο Θέμελης ακολουθεί με συνέπεια μια δοκιμασμένη συνταγή επιτυχίας που μπορεί να συνοψιστεί στη φράση «το τερπνόν μετά του ωφελίμου», συνταγή ενδεικνυόμενη ιδίως στο είδος του ιστορικού μυθιστορήματος. Ας δούμε, κατ΄ αρχάς, ποιο είναι το τερπνόν. Λόγιας στόφας συγγραφέας διαθέτει αδιαμφισβήτητες αφηγηματικές αρετές. Ο ετεροδιηγητικός και παντογνώστης αφηγητής του αναπτύσσει μια σχεδόν ευθύγραμμη στη χρονική ανέλιξή της ιστορία με λιγοστές αναδρομές που ενισχύουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Η στρωτή αφήγηση μοιράζεται ισορροπημένα ανάμεσα στους διαλόγους των προσώπων και την εκτύλιξη της δράσης, από τη μια μεριά, τις περιγραφές του αφηγητή, από την άλλη, περιγραφές που διακρίνονται για την πραγματολογική ενάργειά τους όσον αφορά τις ιστορικές περιστάσεις, τους τόπους, τα αντικείμενα καθημερινής χρήσης, τις συνήθειες των ανθρώπων. Όλες αυτές οι επιλογές ανταποκρίνονται και ικανοποιούν τις προσδοκίες ενός ποικίλου αναγνωστικού κοινού στο οποίο προσφέρεται μια καλογραμμένη ιστορία, με έντονη πλοκή, όπου οι ζωές συγκεκριμένων αληθοφανών ανθρώπων συμπλέκονται με την ιστορική περιπέτεια του τόπου μας. Επίσης, αυτές οι επιλογές οργανώνουν ένα κείμενο που εύκολα μπορεί να μεταφερθεί σε τηλεοπτικό σίριαλ ή κινηματογραφική ταινία.

ΤΟ ΩΦΕΛΙΜΟ ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΟ ΤΕΡΠΝΟ

Δεν είναι μόνο τερπνές οι Αλήθειες των άλλων... Αν δεν υπήρχε το ευφυές εύρημα του χειρογράφου με την αντιηρωική εκδοχή της τύχης του Παλαιολόγου, Οι αλήθειες των άλλων απλώς θα έρχονταν να προστεθούν στη μακρά παράδοση πεζογραφημάτων με θέμα τη Μικρασιατική Καταστροφή, τις συνέπειές της για την Ελλάδα και την αναζήτηση της εθνικής ταυτότητας. Με δεδομένο το εύρημα του χειρογράφου, η ηθική ωφέλεια από την ανάγνωση του μυθιστορήματος έγκειται στη διαπίστωση του αναγνώστη, εκεί όπου με στέρεα βήματα τον οδηγεί ο συγγραφέας, ότι από το 1923 μέχρι τα μεταπολεμικά χρόνια στην Ελλάδα δεν ωρίμασαν οι συνθήκες ώστε να γίνουν ακουστές οι «αλήθειες των άλλων» ή ότι κάθε διαφορετική εκδοχή της ιστορικής αλήθειας αντιμετωπιζόταν με απαξίωση ή και εχθρότητα. Αυτή όμως η ηθική ωφέλεια ουσιαστικά ακυρώνεται από την «πολιτικώς ορθή» επιλογή του ιστορικού μυθιστορήματος. Ενώ, δηλαδή, το μυθιστόρημα θα μπορούσε να προβάλει την, ακόμη και σήμερα τολμηρή, αποδοχή της σχετικότητας της ιστορικής αλήθειας, ιδίως εκείνης που συνδέεται με τους εθνικούς μας μύθους, η κρίσιμη συγγραφική επιλογή η ιστορία του να τοποθετηθεί σε απόσταση όχι μικρότερη των 40 χρόνων από το ιδεολογικοκοινωνικό παρόν μας το καθιστά ανώδυνο, συνεπώς τερπνόν και ωφέλιμο για όλους. Από εκεί και πέρα είναι αλήθεια ότι ο Θέμελης, αναμοχλεύοντας πικρές ιστορικές αλήθειες του παρελθόντος, προβάλλει την εκσυγχρονιστική ιδεολογική αντίληψη για την ειρηνική συνύπαρξη ή και τη συναδέλφωση των λαών και την ανεκτικότητα απέναντι στο διαφορετικό. Ωστόσο, ποιος σοβαρός άνθρωπος σήμερα αμφιβάλλει ότι οι Μικρασιάτες πρόσφυγες αντιμετωπίστηκαν με εχθρότητα από τον πληθυσμό της νέας τους πατρίδας ή ότι υπήρχαν και καλοί Τούρκοι, όπως ο Ισμαήλ, ο νεαρός φίλος του Μανόλη, που τον βοηθά να διαφύγει στη Μυτιλήνη και δολοφονείται αγρίως από Τούρκους στρατιώτες επειδή είναι ομοφυλόφιλος;

Και οι σημερινοί γενίτσαροι;

Κατά τη γνώμη μου, το κρίσιμο ερώτημα για τη συγγραφική πορεία του Θέμελη είναι αν θα έρθει η στιγμή της προσωπικής αναζήτησης (και της ανατροπής) να γράψει για τις δικές του αλήθειες. Θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον, ύστερα από τη μακρά περιδιάβασή του στην ιστορική περιπέτεια του Ελληνισμού των προηγούμενων αιώνων, αν ο Θέμελης, με δεδομένες τις αφηγηματικές αρετές του, έστρεφε τον μυθοπλαστικό φακό του στο παρόν ή στο πολύ πρόσφατο παρελθόν μας, για να αφηγηθεί ιστορίες που γνώρισε και γνωρίζει από πρώτο χέρι. Όταν ο ήρωάς του Μανόλης εκδιώκεται το 1935 από την Κομοτηνή, επειδή τόλμησε να μιλήσει για τη διαφορετική εκδοχή της τύχης του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, κάνει την εξής κρίσιμη σκέψη για τον εξαγριωμένο λαό και τις αρχές των εθνικοφρόνων ομοεθνών του: «Πόσο διέφεραν άραγε όλοι αυτοί οι τραμπούκοι από τους φασίστες που τρομοκρατούσαν την Ιταλία;» (σ. 388). Προφανώς καθόλου. Δεν θα είχε, λοιπόν, ενδιαφέρον ο Θέμελης να αφηγηθεί, π.χ., ιστορίες για σημερινούς «γενίτσαρους» (για να χρησιμοποιήσω τη βρισιά που οι Ελλαδίτες απευθύνουν στον ήρωα του μυθιστορήματός του), όλους όσοι στελεχώνουν τα πολυδαίδαλα συστήματα της πάσης φύσεως σημερινής εξουσίας και της παρασιτικής παραεξουσίας; Αν δεν το πράξει, μάλλον θα παραμείνει στον χώρο της πολιτικής ορθότητας και της αρχής «το τερπνόν μετά του ωφελίμου», αποκομίζοντας τα οφέλη αυτών των επιλογών. Αν το πράξει, η επιλογή του αυτή θα μπορούσε να αποβεί μια πράξη αναγνώρισης της ταυτότητας, κατ΄ αρχάς του ίδιου και στη συνέχεια του αναγνωστικού κοινού του.

«Τα πράγματα μπορούν να ισορροπήσουν αλλού και αλλιώς»

Συνέντευξη στη Μικέλα Χαρτουλάρη

ΜΟΝΟ ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΘΕΜΕΛΗ ( ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ) ΗΤΑΝ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ, ΚΑΙ ΩΣ ΕΝΑΝ ΒΑΘΜΟ ΤΟ ΠΕΡΥΣΙΝΟ ΤΟΥ, ΜΕ ΤΟΝ ΗΡΩΑ ΠΟΥ ΠΕΡΝΑ ΜΙΑ ΥΠΑΡΞΙΑΚΗ ΚΡΙΣΗ ( ΜΙΑ ΖΩΗ ΔΥΟ ΖΩΕΣ). ΚΑΙ ΤΑ ΕΞΙ ΤΟΥ, ΟΜΩΣ, ΕΠΙΔΕΧΟΝΤΑΙ ΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ. ΣΕ ΜΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΣΠΑΝΙΕΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ΤΟΥ, Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΣΗΜΙΤΗ ΑΝΑΛΥΕΙ ΣΤΟ «ΒΙΒΛΙΟΔΡΟΜΙΟ» ΑΥΤΗΝ ΤΗΝ ΠΤΥΧΗ... ΞΕΚΛΕΙΔΩΝΟΝΤΑΣ ΤΙΣ ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ

• Μοιάζει σαν να θέλετε να καταδικάσετε με αυτό το μυθιστόρηματις ιδεολογικές χρήσεις της Ιστορίας...

Σωστά. Όμως όχι μόνο της Ιστορίας, αλλά και των κάθε λογής ταυτοτήτων. Υπάρχει ιδεολογική χρήση της εθνικής ταυτότητας (ραγιάς- Τούρκος), της θρησκευτικής ταυτότητας (χριστιανός- μουσουλμάνος), της πολιτισμικής ταυτότητας (Ελλαδίτης- Μικρασιάτης), μέχρι και της ερωτικής ταυτότητας.

• Έχετε ήρωες Μικρασιάτες, κι όμως δεν μιλούν για «χαμένες πατρίδες». Γιατί;

Διότι «πατρίδα» δεν είναι μόνο το χώμα, είναι και το λεγόμενο κοινωνικό και πολιτισμικό εποικοδόμημα. Δεν τη χάσαμε λοιπόν την πατρίδα μας. Η πατρίδα μας μετακόμισε, αλλά εκεί που μετακόμισε την κατακερμάτισαν οι υποδοχείς της. Έτσι και οι αλλοδαποί μετανάστες στη χώρα μας κουβαλάνε τις πατρίδες τους, αλλά εμείς δεν ανεχόμαστε να τις φιλοξενήσουμε. Τόσο ανασφαλείς είμαστε!

• Προκαλείτε συνειδητά τον αναγνώστη καταρρίπτοντας συλλογικούς μύθους σχετικά με φορτισμένες εποχές: μετά την Άλωση, μετά την Καταστροφή, μετά τον Εμφύλιο...

(...) Διότι δεν μπορούμε να διδάσκουμε τελειωμένες αλήθειες δίχως να αναγνωρίζουμε το ενδεχόμενο μιας άλλης αλήθειας. Δίχως να επιτρέπουμε την αμφιβολία, που σημαίνει την κριτική σκέψη. Ο ήρωάς μου ο Μανόλης, θεωρείται ότι «προδίδει» τη συλλογική συνείδηση απέναντι στο ιστορικό παρελθόν, επειδή υποστηρίζει μια αντι-ηρωική εκδοχή για το τέλος του Κ. Παλαιολόγου· ο γιος του ο Ιωακείμ, επειδή αμφισβητεί στη διατριβή του την αδιάλειπτη συνέχεια του Ελληνισμού. Όλα τα διακυβεύματα που επέλεξα στο βιβλίο μου ως αφορμές γι΄ αυτήν τη συζήτηση, παραμένουν και σήμερα ανοιχτά. Μη μου πείτε ότι είναι ειλικρινής η κατανόησή μας των εθνικών μειονοτήτων, των άλλων θρησκειών ή της ομοφυλοφιλίας. Το βλέπουμε καθημερινά ότι οι καλοί τρόποι της Αριστεράς, του αντιρατσισμού, κ.λπ., ξεχνιούνται στην πράξη.

• Ωστόσο, οι φορείς της «άλλης αλήθειας» στο μυθιστόρημά σας συμβιβάζονται και παραιτούνται, σαν να παγιδεύονται σε γενικότερες αγκυλώσεις.

Παγιδευμένοι είμαστε όλοι. Το ερώτημα είναι κατά πόσον αυτό αποτελεί συγχωροχάρτι. Ή μήπως έχουμε και εμείς ευθύνη από ένα σημείο και πέρα, να δούμε τα πράγματα αλλιώς. Κι αν δεν μπορούμε πάντα να κάνουμε την επιλογή, μπορούμε τουλάχιστον να κάνουμε την αρχή και να την υπερασπιστούμε. Στα τέλη του ΄58 που κλείνει το μυθιστόρημά μου, η μισή Ελλάδα συμβιβάστηκε. Δεν θέλω να καταδικάσω αυτούς τους ανθρώπους. Δεν είμαι Ροβεσπιέρος ούτε εισαγγελέας της ελληνικής κοινωνίας. Τους κατανοώ. Αλλά η κατανόησή μου δεν θα φτάσει ποτέ σε μια σχετικοποίηση που ξεπερνά το αξιακό πλαίσιο των δημοκρατικών αρχών.

• Πιστεύετε κι εσείς ότι υπάρχουν άλλοι δρόμοι για να συναντηθούν οι αλήθειες, όπως λέει ο ήρωάς σας στον κομμουνιστή φίλο του;

Τα βήματα είναι δύο: πρώτα η κατανόηση και έπειτα η γέφυρα- το πώς θα στηθεί πρακτικά στην καθημερινή ζωή η γέφυρα ανάμεσα στις διαφορετικές αλήθειες.

• Οι ήρωές σας, πάντως, καταδικάζουν τη λύση της ανταλλαγής των πληθυσμών...

Εγώ, όχι. Όσο πικρό κι αν ήταν το ποτήρι, η λύση του Βενιζέλου ήταν η πιο ρεαλιστική ανάμεσα στα κακά σενάρια. Κι ας την καταγγέλλουμε σήμερα με τα κριτήρια του Διεθνούς Δικαίου που έχουμε διαμορφώσει 70 χρόνια μετά. Τι θέλαμε δηλαδή; Να την πληρώνουν πάντοτε κάποιοι φουκαράδες προκειμένου να έχουμε ένα πόδι στη Μ. Ασία; Μα, με τα μυαλά που επικρατούν στην τουρκική πολιτική ηγεσία, οι εθνοκαθάρσεις θα συνεχίζονταν μέχρι σήμερα!

• Εν έτει 2008, ήρθε άραγε η ώρα να ακουστούν οι αλήθειες των άλλων, στην Ελλάδα;

Πάντοτε θα ακούγονται κάποιες αλήθειες με τεράστιο κόστος και πάντοτε με κάποιο πρόσχημα ή έστω με πραγματικά αίτια, κάποιοι θα υποστηρίζουν ότι δεν έχουν ωριμάσει ακόμα οι συνθήκες.

• Με την αλήθεια της Αριστεράς που αναγνωρίζετε στο μυθιστόρημά σας, τι θα γίνει;

Το 1958 είχαν δημιουργηθεί πράγματι οι προϋποθέσεις και οι ελπίδες για να συμβεί αυτό, όμως ήρθαν άλλες δυνάμεις και τις ισοπέδωσαν. Σήμερα, τα πράγματα είναι διαφορετικά. Πρώτα θα πρέπει να καταλήξουμε στο τι είναι σήμερα Αριστερά, και ποια είναι η αλήθεια της· κι αφού καταλήξουμε, να ακουστεί αναμφισβήτητα!

• Το βιβλίο σας τελειώνει με μια πολλαπλή ήττα όλων σε όλα τα επίπεδα, ακόμα και σ΄ αυτό του έρωτα που μένει ανικανοποίητος.

Μάλλον για πολλαπλό συμβιβασμό πρόκειται. Ωστόσο, και μέσα σ΄ αυτόν, τα πράγματα ισορροπούν αλλού κι αλλιώς. Έτσι και στην ελληνική κοινωνία, που βρίσκει τον τρόπο και δεν κατακρημνίζεται. Το μόνο τραύμα είναι ότι από την τελική γιορτή λείπει ο προδομένος φίλος. Είναι η πληγή του Εμφυλίου που μένει ανοιχτή. Διότι οι νικητές πάτησαν σαν σκουλήκια τους ηττημένους.

• Το παρελθόν εξακολουθεί λοιπόν να μας κυνηγάει...

Το θέμα δεν είναι να πετάξεις, να αποδιώξεις το παρελθόν. Είναι το πώς στέκεσαι απέναντί του: γονυπετής ή κριτικά. Όσο προσπαθούμε να κερδίσουμε την εθνική μας αυτοπεποίθηση προστρέχοντας στα περασμένα, θα υποκύπτουμε σε διαρκείς παλινωδίες και δεν θα μπορούμε να ανακάμψουμε ως κοινωνία αυτοπροσδιοριζόμενη, με σύγχρονους όρους.