Ο Κούντερα και η ομίχλη της Ιστορίας

Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΑΡΟΥΖΑΚΗ

Αθώος ή ένοχος του αίματος ο μεγάλος Τσέχος συγγραφέας; Κατέδωσε ή δεν κατέδωσε τον αντικαθεστωτικό συμπατριώτη του; Κι αν ναι, μήπως πρέπει να τον κρίνουμε με διαφορετικά από τα σημερινά κριτήρια; Ηταν άλλωστε, ένας 21χρονος κομμουνιστής σε μια χώρα που ήθελε ακόμα πολύ δρόμο μέχρι να λαβωθεί από τα σοβιετικά τανκς.
Γράφουν τη γνώμη τους οι: Θ. Βαλτινός, Μ. Δαμανάκη, Τ. Πατρίκιος και Γ. Χάρης

Ο Μίλαν Κούντερα τη δεκαετία του '70 στο Παρίσι, όταν είχε πια οριστικά εγκαταλείψει την κομμουνιστική Τσεχοσλοβακία

Ο αναχωρητισμός του κορυφαίου Τσέχου συγγραφέα Μίλαν Κούντερα ήταν μέχρι προχθές σχεδόν θεοποιημένος. Η απόσταση που κρατούσε από τους δημοσιογράφους, οι λακωνικές δηλώσεις του, η επιλογή του να δίνει ψεύτικο όνομα στα ξενοδοχεία κάθε φορά που επισκεπτόταν τη χώρα καταγωγής του ενίσχυαν την εικόνα του αυτοεξόριστου που πρωτοστάτησε στα γεγονότα της «Ανοιξης της Πράγας» και θέλησε να διαχειριστεί, χαμηλόφωνα, τη δύσκολη σχέση του με την πατρίδα και την Ευρωπαϊκή Ιστορία.

Η είδηση-σοκ που δημοσιεύθηκε στο τσέχικο περιοδικό «Respekt», στην οποία φέρεται ως καταδότης του «φυγά» του καθεστώτος Μίροσλαβ Ντβόρατσεκ, δίνει, μοιραία, διαφορετικές ερμηνείες στον αναχωρητισμό του. Ο Ανταμ Χάντριλεκ από το «Ινστιτούτο Μελέτης Ολοκληρωτικών Καθεστώτων» (υπογράφει το άρθρο περί «χαφιεδισμού» του συγγραφέα) υπήρξε σαφής στους υπαινιγμούς του: «Ο Κούντερα φρόντιζε πάντοτε να καλύπτει προσεκτικά τα ίχνη του. Πιθανόν άλλοι λόγοι, τους οποίους δεν μπορούσαμε να φανταστούμε, να δικαιολογούν τον απόμακρο χαρακτήρα του».

Η αμηχανία, ένα μελαγχολικό αίσθημα ματαιότητας και σκεπτικισμού, διατρέχει αρκετές από τις αντιδράσεις για το θέμα στις μεγαλύτερες εφημερίδες του πλανήτη. Με κυρίαρχη, επίσης, την προσπάθεια κατανόησης της ιδιαίτερης πολιτικής και ιστορικής συγκυρίας που πιθανόν οδήγησε τον φερόμενο ως καταδότη στην πράξη του. Ενδεικτικό είναι το χθεσινό σχόλιο του Γάλλου συγγραφέα και διάσημου μπλόγκερ Πιερ Ασουλίν. «Τι να κάνω; Να μιλήσω ή όχι;», αναρωτιέται: «Πριν διαδώσουμε αυτή την ετεροχρονισμένη "καταγγελία ενός πληροφοριοδότη" θα πρέπει να εξετάσουμε το γεγονός λαμβάνοντας υπόψη τις πολύπλοκες σχέσεις του συγγραφέα με τους συμπατριώτες του, την περήφανη εμμονή στις πεποιθήσεις του, την προσωπικότητά του, τη στάση που κράτησε σε διαφόρων ειδών ζητήματα και, σαφώς, το ξεκαθάρισμα λογαριασμών που προκαλεί η παγκόσμια φήμη του».

Αν και ο Μίλαν Κούντερα και ο γαλλικός εκδοτικός του οίκος «Gallimard» αρνήθηκαν με οργισμένες δηλώσεις τούς ισχυρισμούς του περιοδικού, οι «New York Times» παρατηρούν ότι το δημοσίευμα ενδέχεται να πλήξει σε ηθικό επίπεδο το κύρος του συγγραφέα. Η Μάρτιν Σιμέκα, αρχισυντάκτρια του περιοδικού «Repsekt», επιμένει πάντως στην εγκυρότητα του δημοσιεύματος: «Δεν έχω λόγο να αμφισβητήσω την αυθεντικότητα της αστυνομικής έκθεσης», λέει, ενώ η Β. Ρίπκα, διευθύντρια του Τμήματος Τεκμηρίωσης του Ινστιτούτου Μελέτης Ολοκληρωτικών Καθεστώτων, δηλώνει απογοητευμένη από την αντίδραση του Κούντερα: «Λυπούμαστε που αρνείται να μιλήσει λεπτομερώς για την υπόθεση επειδή ξέρει, οπωσδήποτε, περισσότερα».

Αντικρουόμενες είναι, τέλος, και οι απόψεις φίλων και συναδέλφων του συγγραφέα. Αλλοι αποδίδουν την «αποκάλυψη» στο μίσος που τρέφει προς τον Κούντερα η πατρίδα του και άλλοι, όπως ο Τσέχος καθηγητής Μάικλ Κράους, λένε νηφάλια: «Δεν θεωρώ την πράξη ξένη προς τον χαρακτήρα του Κούντερα ή οποιουδήποτε που ήταν τόσο νέος και τόσο αφοσιωμένος στην κομμουνιστική πίστη. Εκπλήρωσε όπως νόμιζε το πατριωτικό του καθήκον».*

---

Ρεπορτάζ: Β. ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΥ - Β.Κ. ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ

* ΘΑΝΑΣΗΣ ΒΑΛΤΙΝΟΣ (συγγραφέας)

«Ο Κούντερα είναι ένας πολύ καλός συγγραφέας και είναι αυτό που μετράει. Δεν μπορώ να πάρω καμιά θέση: ο ένας τού καταμαρτυρεί ένα είδος κατάδοσης, ο ίδιος αρνιέται τις κατηγορίες. Ποιον πιστεύει κανείς; Και εν τέλει, από τη μια έχουμε ένα μέγεθος συγγραφέα και από την άλλη ένα μακρινό παρελθόν ανεπιβεβαίωτο ή αμφισβητούμενο. Στον χώρο της τέχνης τι κρατάει κανείς;».

* ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΑΡΗΣ (μεταφραστής του Μίλαν Κούντερα)

«Ο Κούντερα καταδότης; Δεν διανοούμαι ότι θα δικάσω εγώ τον Κούντερα, ακόμα κι αν είναι για να τον αθωώσω. Δύο σχόλια μόνο:

1. Το πρώτο αφορά την απουσία ιστορικής προοπτικής, ιστορικής ματιάς, από τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουμε και διαβάζουμε την Ιστορία, συνολικά ή στα καθέκαστά της.
2. Το δεύτερο αφορά το γνωστό κυνήγι μαγισσών, που "απομυθοποιεί" τον Χάιντεγκερ και τον Πάουντ (μα τάχα τι; ακυρώνει και το έργο τους;), και που, λόγω ακριβώς της έλλειψης ιστορικής προοπτικής, φτάνει να συναντά την ιστοριογραφία της κλειδαρότρυπας.

Ας μιλήσει, όμως, ο Κούντερα: Στις "Προδομένες διαθήκες" (Εστία, 1993), στο κεφάλαιο "Δρόμοι μέσα στην ομίχλη", ένα κεφάλαιο που εμένα με έχει βαθιά σημαδέψει, αναφέρεται στον Τολστόι, κατά τον οποίο η Ιστορία υπακούει στους δικούς της νόμους, που παραμένουν ανεξιχνίαστοι για τον άνθρωπο. Και σχολιάζει ο Κούντερα (σ. 263-264):

"Με αυτή την αντίληψη της Ιστορίας ο Τολστόι σχεδιάζει τον μεταφυσικό χώρο στον οποίο κινούνται οι ήρωές του. Χωρίς να γνωρίζουν ούτε το νόημα της Ιστορίας ούτε τη μελλοντική πορεία της, (...) προχωρούν στη ζωή τους όπως προχωρεί κανείς μέσα στην ομίχλη. Λέω ομίχλη, όχι σκοτάδι. Στο σκοτάδι δεν βλέπει τίποτα κανείς, είναι τυφλός, είναι στο έλεος των πάντων, δεν είναι ελεύθερος. Μέσα στην ομίχλη είναι ελεύθερος, αλλά με την ελευθερία εκείνου που είναι μέσα στην ομίχλη: βλέπει στα πενήντα μέτρα μπροστά του, μπορεί να διακρίνει καθαρά τα χαρακτηριστικά του συνομιλητή του, (...) ακόμη και να προσέξει αυτό που γίνεται δίπλα του και να αντιδράσει.

"Αυτός που προχωρεί μέσα στην ομίχλη είναι ο άνθρωπος. Οταν όμως κοιτάζει προς τα πίσω, για να κρίνει τους ανθρώπους του παρελθόντος, δεν βλέπει καμιά ομίχλη στο δρόμο τους. Από το δικό του παρόν, που υπήρξε το δικό τους μακρινό μέλλον, ο δρόμος τους του φαίνεται πεντακάθαρος, ορατός σε όλη του την έκταση. Κοιτάζοντας προς τα πίσω, ο άνθρωπος βλέπει τον δρόμο, βλέπει τους ανθρώπους που προχωρούν, βλέπει τα λάθη τους, μα η ομίχλη δεν είναι πια εκεί. Κι ωστόσο, όλοι τους, ο Χάιντεγκερ, ο Μαγιακόφσκι, ο Αραγκόν, ο Εζρα Πάουντ, ο Γκόρκι, ο Γκότφριντ Μπεν, ο Σεν-Τζον Περς, ο Ζιονό, βάδιζαν όλοι μέσα στην ομίχλη, κι αναρωτιέται κανείς: ποιος είναι πιο τυφλός; Ο Μαγιακόφσκι, που, όταν έγραφε το ποίημα για τον Λένιν, δεν ήξερε πού θα οδηγήσει ο λενινισμός; Ή εμείς, που τον κρίνουμε από απόσταση δεκαετιών και δεν βλέπουμε την ομίχλη που τον τύλιγε;".

Υστερόγραφο: Τι βλέπουμε ωστόσο εμείς, κοιτώντας πίσω, από απόσταση δεκαετιών; Πως είναι έτος 1950, ο "υπαρκτός" δεν έχει δείξει ακόμα το πρόσωπό του, δεν έχουμε εν πάση περιπτώσει μάθει ακόμα, στην προ Χρουστσόφ εποχή, τις θηριωδίες του, π.χ. τις "δίκες της Μόσχας". Στην Τσεχοσλοβακία οι κομμουνιστές είναι μόλις δύο χρόνια στην εξουσία. Ο Κούντερα είναι 21 χρόνων, είναι ακόμα κομμουνιστής και, αν αληθεύει η εν λόγω ιστορία, καταδίδει έναν πράκτορα των Δυτικών».

* ΜΑΡΙΑ ΔΑΜΑΝΑΚΗ (βουλευτής ΠΑΣΟΚ)

«Δεν μπορώ, ασφαλώς, να γνωρίζω αν όντως ο Κούντερα, στα είκοσι ένα του, είχε καταδώσει στις παντοδύναμες τότε μυστικές υπηρεσίες του τσεχικού καθεστώτος τον νεαρό πιλότο, όπως δημοσιεύθηκε. Ο ίδιος το αρνείται και αυτό δεν μπορώ να το αγνοήσω. Η εποχή που ό,τι έγραφαν τα κιτάπια των μυστικών υπηρεσιών ήταν αναμφισβήτητη αλήθεια έχει παρέλθει, ελπίζω ανεπιστρεπτί.

Είτε όμως το γεγονός συνέβη είτε όχι, ο Κούντερα είναι και θα είναι ούτως ή άλλως ένας κορυφαίος συγγραφέας με προσωπική σφραγίδα στην εξέλιξη της λογοτεχνίας. Το καλλιτεχνικό έργο αναπτύσσει μια αυτόνομη πορεία, όπως τα παιδιά μας όταν ενηλικιώνονται. Γι' αυτό και δεν ταυτίζεται με τα όποια χαρακτηριστικά του δημιουργού του και το αντίστροφο.

Η είδηση της "προδοσίας", όμως, όπως είναι φυσικό, έκανε το γύρο του κόσμου. Υποστηρίζω, όχι μόνο εξαιτίας της φήμης του Κούντερα, αλλά γιατί οι πληγές που άφησε ο ανύπαρκτος είναι απολύτως υπαρκτές, ώστε να αιμορραγούν ακόμη. Και δεν αναφέρομαι μόνο στη ζωή του νεαρού πιλότου -και πολλών άλλων- που καταστράφηκε. Το τραύμα είναι βαθύ και όχι μόνο ή κυρίως οικονομικό-πολιτικό. Είναι πολύπλευρα κοινωνικό με βαρύ ψυχολογικό φορτίο. Αφορά μια μίζερη ζωή σε μίζερα χρόνια, με διαλυμένες σχέσεις, ελαστική συνείδηση και υποταγή των ηθικών αξιών στο συμφέρον του κόμματος. Εναν ολόκληρο τρόπο ζωής δηλαδή. Οχι κάποιων, λίγων ανθρώπων, που θα πρέπει να λιθοβοληθούν, αλλά της μεγάλης πλειοψηφίας της κοινωνίας, που στο όνομα της προστασίας του υποτιθέμενου κοινού καλού, κατέληγε να αποθεώνει τους καταδότες, να τσαλακώνει την ατομική ελευθερία, να τροφοδοτεί τη συλλογική ενοχή - με έναν κυνισμό απίστευτο για τα σημερινά δεδομένα.

Για τον λόγο αυτό, παρακαλώ, ακόμη κι αν ο Κούντερα ευθύνεται για τη βαριά πράξη, μην ξεχνάτε ούτε που έζησε ούτε πώς και πότε έζησε. Αλλά ούτε βεβαίως όσα πρόσφερε για τη λύτρωση, όταν κατάλαβε».

* ΤΙΤΟΣ ΠΑΤΡΙΚΙΟΣ (ποιητής)

«Είναι ένα παιχνίδι μυστικών υπηρεσιών, που η κάθε μία εξυπηρετεί δικά της συμφέροντα, με τα οποία ούτε σχέση έχω ούτε θέλω να ανακατεύομαι. Από την άλλη μεριά, για μένα ο Κούντερα παραμένει ένας πολύ σημαντικός συγγραφέας».

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 15/10/2008