Ιστορίες για απρόσωπα πρόσωπα

Ενα βιβλίο - μείγμα επιστημονικής εργασίας, αυτοβιογραφίας, κλινικών περιπτώσεων, αναλύσεων

Του Ηλια Μαγκλινη, Η Καθημερινή, Σάββατο, 25 Oκτωβρίου 2008

Βλέπεις μια όμορφη κοπέλα στο δρόμο, μιαν άγνωστη. Ψέματα: βλέπεις την πλάτη της, όχι το πρόσωπό της. Σε κερδίζει η κορμοστασιά της, η κίνησή της, το ντύσιμό της, τα μαλλιά της. Βιάζεσαι να την προσπεράσεις για να δεις το πρόσωπό της – μόνον έτσι θα ολοκληρωθεί η εικόνα. Τι έκπληξη (δυσάρεστη) όταν το πρόσωπο σε αφήνει αδιάφορο ή σε απωθεί κιόλας. Ολόκληρο το οικοδόμημα της φαντασίωσης καταρρέει. Είναι η στιγμή που συνειδητοποιείς ότι, εδώ, δεν είναι το κορμί που στηρίζει το κεφάλι –το πρόσωπο δηλαδή– μα το αντίθετο: το πρόσωπο στηρίζει το κορμί. Η σαγήνη μπορεί να έχει την αφετηρία της σε δύο υπέροχες γυναικείες γάμπες, ο έρωτας όμως, αυτό το άρπαγμα, συμβαίνει όταν βρεθούμε πρόσωπο με πρόσωπο με τον άλλο.

Το πρόσωπο! Όπως όταν δέχεσαι τις οξύτατες παρατηρήσεις του πατέρα σου ή του προϊσταμένου σου απ’ το τηλέφωνο. Νιώθεις σχεδόν ανακούφιση που δεν βρίσκεσαι πρόσωπο με πρόσωπο μαζί του. Ανόητοι ήταν οι Εβραίοι που ήθελαν όποιον θνητό δει το πρόσωπο του Θεού να πεθάνει αυτοστιγμεί; Ούτε κι αυτός ο Μωυσής δεν μπόρεσε ποτέ να δει το πρόσωπο του Θεού.

Οι σκέψεις αυτές, έτσι άναρχα, σχεδόν ονειροπολώντας, γεννήθηκαν διαβάζοντας το βιβλίο του Τζόναθαν Κόουλ με τίτλο «Πρόσωπο απρόσωπο. Ιστορίες απωλειών» (εκδ. Αρχέτυπο). Ο Κόουλ είναι γιατρός, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον και ειδικός κλινικός νευροφυσιολόγος σε νοσοκομείο. Κατ’ αρχάς, ας ξεκαθαρίσουμε αμέσως ότι το βιβλίο του αυτό είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον, ερεθιστικό, ιντριγκαδόρικο. Και ως θέμα και ως πραγμάτωση του θέματος. Είναι ένα βιβλίο που, από μια σκοπιά, δύσκολα κατατάσσεται σε κάποια κατηγορία. Είναι ένα μείγμα επιστημονικής εργασίας, αυτοβιογραφίας, κλινικών περιπτώσεων και αναλύσεων, ένα στοχαστικό κείμενο που αναζητάει τη φλέβα χρυσού στο κοινότοπο. Και την βρίσκει. Αναζητώντας τον ρόλο που παίζουν οι εκφράσεις του ανθρώπινου προσώπου στην επικοινωνία, στην ανθρώπινη επαφή, μα και στην τεράστια σημασία του προσώπου ως εκφραστή, ως ενσάρκωση (στην κυριολεξία!) της εικόνας που έχουμε εμείς οι ίδιοι για τον εαυτό μας (που πολύ συχνά βασίζεται σε μιαν αυταπάτη: αυτό που βλέπουμε στο πρόσωπό μας δεν είναι αυτό που βλέπουν οι άλλοι – και συνήθως, οι άλλοι βλέπουν πιο καθαρά), ο Κόουλ εξιστορεί και αναλύει «τη φυσική ιστορία του προσώπου και την αφύσικη ιστορία αυτών που ζουν χωρίς πρόσωπο».

Χωρίς πρόσωπο; Ναι, ο Κόουλ μελετά εδώ τις περιπτώσεις εκείνων που ζουν με διάφορα είδη απωλειών στο πρόσωπό τους: τυφλών, αυτιστικών, ατόμων με νευρολογικά προβλήματα, ατόμων που πάσχουν από το σύνδρομο Mobius, τα οποία έχουν γεννηθεί με ολοκληρωτικά αδυναμία κίνησης των μυών του προσώπου, με αποτέλεσμα να μην έχουν τη δυνατότητα να κάνουν αυτό που για τους περισσότερους από εμάς είναι αυτονόητο: να παίρνουν εκφράσεις.

Η θεωρία του Κόουλ είναι ότι μελετώντας προσωπικές αφηγήσεις απωλειών κατανοούμε τη λειτουργία του προσώπου και να πάρουμε μιαν ιδέα από αυτό που φέρνουν στην επιφάνεια τα πρόσωπα όλων μας. Δύσκολα μπορούμε να φανταστούμε τι σημαίνει αυτό. Αρκεί να αναλογιστούμε την εξής έκφραση: «Ο τάδε είναι απρόσωπος άνθρωπος». Δηλαδή: άχρωμος, άγευστος, ψυχρός. Ή, από την άλλη: «Γελούσαν έως και τ’ αυτιά του», λέμε για κάποιον που βιώνει μια βαθύτατη ευφορία και την εκφράζει με τους μυς του προσώπου του.

Οπως γράφει ο συγγραφέας στον επίλογο: «Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς νόηση και συνείδηση χωρίς συναισθήματα – όπως και συναισθήματα χωρίς την κοινωνική και διαπροσωπική επικοινωνία και νοηματοδότηση που εξασφαλίζει το πρόσωπο. Κατά συνέπεια, τελικά αυτό το βιβλίο έχει να κάνει με τη διερεύνηση των άλλων και με την αίσθηση –και κατανόηση– αυτών που βρίσκονται γύρω μας, κάτι που το πρόσωπο επιτρέπει, κάνει εφικτό, ακόμα και απαιτεί».

• Παραμορφώσεις

Το βιβλίο του Κόουλ είναι και πρωτότυπο και ενδιαφέρον, σε κάποια σημεία, μάλιστα, είναι και συγκινητικό. Η προσέγγισή του είναι επιστημονική, ωστόσο, έχει κάποια αφηγηματικά χαρίσματα, ενώ μπορεί και μπαίνει στη θέση των ανθρώπων με τους οποίους συνομιλεί. Θα είχε ενδιαφέρον αν μελετούσε και περιπτώσεις ανθρώπων που υπέστησαν φρικτές παραμορφώσεις στο πρόσωπο από τροχαία ή άλλα ατυχήματα, από πολεμικά τραύματα, αν μιλούσε με Πακιστανές που έπεσαν θύματα «εγκλημάτων τιμής»: γυναίκες των οποίων οι σύζυγοι ή οι γονείς τους παραμόρφωσαν τα πρόσωπά τους με οξύ επειδή π.χ. ερωτεύθηκαν. Ενα πρόσωπο δεν λέει ποτέ ψέματα...