«Για τον εκτοπισμό μιλούσαμε με υπαινιγμούς»

• Ελευθεροτυπία, Τετάρτη 12 Μαΐου 2010

• Του ΒΑΣΙΛΗ Κ. ΚΑΛΑΜΑΡΑ

Η Χέρτα Μίλερ χειρίζεται τον αναγνώστη σαν ένα βαρόμετρο ψυχολογικού βάθους. Ο «Αγγελος της πείνας» είναι ένα ακραίο γλωσσικά μυθιστόρημα, στο οποίο η γλώσσα χρησιμοποιείται δεξιοτεχνικά, χωρίς να θυσιάζεται η αφηγηματική ομοιογένεια χάριν της εκκεντρικότητας και της βιρτουοζιτέ.

Η Χέρτα Μίλερ στήριξε το μυθιστόρημά της στη μαρτυρία του επιβιώσαντος Οσκαρ Παστιόρ Είναι μια μεγάλη άτυπη τραγωδία, στη μεγάλη σκηνή της Ιστορίας και σ' όλες τις σκηνές του παρόντος, του παρελθόντος και του μέλλοντος. Είχε κυκλοφορήσει πέρυσι, λίγους μήνες προτού η Χέρτα Μίλερ πάρει το Νόμπελ Λογοτεχνίας και μάθει όλος ο κόσμος την έως τότε γνωστή κυρίως στα γερμανόφωνα λογοτεχνικά συμφραζόμενα συγγραφέα.

Αυτή την εβδομάδα κυκλοφορεί και στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Καστανιώτη», σε μετάφραση Γιώτας Λαγουδάκου. Οχι, όμως, με τον πρωτότυπο γερμανικό τίτλο «Atemschaukel» («Hanser»), που σε ελεύθερη απόδοση σημαίνει «Κούνια αναπνοής» ή «Τραμπάλα αναπνοής». Η Χέρτα Μίλερ «παίζει» ανάμεσα στην πρόζα και στην ποίηση, γιατί ο ζόφος περισσεύει και οι λέξεις παίζουν συνεχώς με τις έννοιες και τα νοήματα για να αποδώσουν το όριο εκείνο, όταν έχουμε το ξεπέρασμα της ανθρώπινης λογικής.

Η 53χρονη ρουμανικής καταγωγής Γερμανίδα συγγραφέας, η οποία ανήκει στη γερμανική μειονότητα της Ρουμανίας, αφιέρωσε ένα σημαντικό μέρος του έργου της στη φοβερή και τρομερή αστυνομία Σεκιουριτάτε, τη μυστική αστυνομία του εφιαλτικού τσαουσεσκικού καθεστώτος.

Ο «Αγγελος της πείνας» είναι ο βίαιος εκτοπισμός της γερμανικής μειονότητας στα σοβιετικά στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας. Το μυθιστόρημα, που αποτελείται από εξήντα τέσσερα κεφάλαια, είναι η αφήγηση ενός επιβιώσαντος, του 17χρονου Γερμανού Λέοπολντ Αουμπεργκ.

Βασίζεται στη μαρτυρία του Οσκαρ Παστιόρ, με τον οποίον η συγγραφέας είχε μακρές συζητήσεις από το 2001 ώς το 2006, χρονιά θανάτου του συνομιλητή της. «Οταν ο Οσκαρ Παστιόρ πέθανε ξαφνικά, είχα τέσσερα τετράδια γεμάτα χειρόγραφες σημειώσεις και επιπλέον κάποια κείμενα για μερικά κεφάλαια. Μετά τον θάνατό του έμεινα εμβρόντητη. Η προσωπική εγγύτητα από τις σημειώσεις έκανε την απώλεια ακόμη μεγαλύτερη. Μόνον έπειτα από έναν χρόνο κατάφερα να πείσω τον εαυτό μου να αποχαιρετίσει το Εμείς και να γράψω μόνη μου ένα μυθιστόρημα. Ομως, χωρίς τις λεπτομέρειες του Οσκαρ Παστιόρ από την καθημερινότητα του στρατοπέδου, δεν θα τα είχα καταφέρει».

Το ιστορικό πλαίσιο του μυθιστορήματος, το περιγράφει συγκλονιστικά η Χέρτα Μίλερ: «Οταν το καλοκαίρι του 1944 ο Κόκκινος Στρατός είχε ήδη προχωρήσει στο εσωτερικό της Ρουμανίας, ο φασίστας δικτάτορας Αντονέσκου συνελήφθη και θανατώθηκε. Η Ρουμανία συνθηκολόγησε και κήρυξε εντελώς απροσδόκητα τον πόλεμο στη μέχρι τότε σύμμαχο ναζιστική Γερμανία. Τον Ιανουάριο του 1945, ο Σοβιετικός στρατηγός Βινογκράτοφ απαίτησε από την κυβέρνηση της Ρουμανίας, εν ονόματι του Στάλιν, όλους τους Γερμανούς που ζούσαν στη Ρουμανία, για την "ανοικοδόμηση" της Σοβιετικής Ενωσης, η οποία καταστράφηκε από τον πόλεμο. Ολοι οι άνδρες και όλες οι γυναίκες από 17 έως 45 ετών εκτοπίστηκαν σε σοβιετικά στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας. Πέρασε και η μητέρα μου 5 χρόνια σε ένα τέτοιο στρατόπεδο».

Το θέμα του εκτοπισμού, πριν από μερικά χρόνια, όπως εξομολογείται η συγγραφέας, «αποτελούσε ταμπού, επειδή θύμιζε το φασιστικό παρελθόν της Ρουμανίας. Για τα χρόνια των στρατοπέδων ο κόσμος μιλούσε μόνο με την οικογένειά του ή με πρόσωπα μεγάλης εμπιστοσύνης, που είχαν επίσης εκτοπιστεί. Αλλά και πάλι μόνο με υπαινιγμούς. Αυτές οι κρυφές συζητήσεις συνόδεψαν τα παιδικά μου χρόνια. Το περιεχόμενό τους δεν το καταλάβαινα, ένιωθα όμως τον φόβο».

Ο σοβαρός γερμανικός και γερμανόφωνος Τύπος υποδέχθηκε τον «Αγγελο της πείνας» με εγκώμια. «Ενα αριστούργημα, που κόβει την ανάσα», ήταν η κρίση του Μίχαελ Νάουμαν της «Ντι Τσάιτ». «Ενα πολιτικό μυθιστόρημα με μεγάλη ψυχολογική λεπτότητα, που κάνει κατανοητό το σημείο μηδέν της ύπαρξης», αποφάνθηκε η Στεφάνα Σαμπίν της «Νόιε Ζίχνερ Τσάιτουνγκ». «Ενα τολμηρό λογοτεχνικό έργο, που δεν έχει όμοιό του στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία της εποχής μας», ήταν η εκτίμηση του Καρλ-Μάρκους Γκάους της «Σιντόιτσε Τσάιτουνγκ». *