Η λογοτεχνική επικαιρότητα του Γιωσέφ Ελιγιά

Από τον Κώστα Γ. Παπαγεωργίου

• Γιωσέφ Ελιγιά: Απαντα, εισαγ. - επιμ. - σημ.: Λέων Α. Ναρ
• Α' τόμος: Η ζωή και το έργο του. Ποιήματα -Μεταφράσεις
• Β' τόμος: Πεζά κείμενα - Μεταφράσεις πεζών - Εβραϊκά εγκυκλοπαιδικά λήμματα
• εκδόσεις Γαβριηλίδης, σ. 290, ευρώ 20

• Ο Γιωσέφ Ελιγιά (1901-1931) υπήρξε μία από τις χαρακτηριστικότερες περιπτώσεις ποιητή, μεταφραστή και, πολλαπλώς, προβληματιζόμενου ιδεολόγου του μεσοπολέμου. Γεννημένος στα Γιάννινα, μέλος μιας δραστήριας, πλην όμως επαρχιακής, συντηρητικής, εβραϊκής κοινότητας, δημοτικιστής, αριστερών προδιαθέσεων και προβληματισμών -που στη συνέχεια συγκεκριμενοποιήθηκαν, επιβάλλοντάς του ανάλογες, πνευματικής υφής, δράσεις και συμπεριφορές-, βίωσε, από πολύ νωρίς, την επιφύλαξη των ομοθρήσκων του και την καχυποψία των διωκτικών αρχών. Και όμως, όσοι ασχολήθηκαν ώς τώρα με το έργο του -και δεν είναι πολλοί αυτοί- τον προσέγγισαν μάλλον αποσπασματικά, παρακάμπτοντας τον ανένταχτο αριστερό ιδεολόγο, παραβλέποντας τη σχέση πολλών ποιημάτων του με την «εξωλογοτεχνική πραγματικότητα και τα κοινωνικοπολιτικά συμφραζόμενα», αποσιωπώντας την κοινωνική διάσταση της προσφοράς του και την, ιδιοτύπως, ανατρεπτική ιδεολογία του, δίνοντας έμφαση στον έντονο λυρισμό του και στις καρυωτακικές καταβολές του. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την έλλειψη μιας εργοβιογραφικής μελέτης και μιας συνολικής-συνθετικής θεώρησης του έργου τού Ελιγιά και, ακόμα, η «ελεγχόμενη» βεβαιότητα ότι ο ποιητής, αν και λησμονημένος, θα μπορούσε, υπό προϋποθέσεις, να επανέλθει στη λογοτεχνική επικαιρότητα, οδήγησε τον Λέοντα Α. Ναρ στην απόφαση τής πολύ ενδιαφέρουσας και, όπως εντέλει αποδείχτηκε, επιτυχούς συγκρότησης των δύο ανά χείρας τόμων.

• Για την ευόδωση των μάλλον αισιόδοξων, περί επαναφοράς του Ελιγιά στη λογοτεχνική μας επικαιρότητα, προθέσεων και στόχων του, ο επιμελητής εξετάζει καταλεπτώς όλα όσα, κατά την άποψή του, προοιωνίστηκαν τη συγκρότηση της ιδιοσυγκρασιακής του ιδιαιτερότητας και συνέβαλαν στη διαμόρφωση της ζωής, της ποιητικής και της, ευρύτερα νοούμενης, πνευματικής προσωπικότητας του ποιητή. Ρίχνει άπλετο φως στην πνευματική ζωή των Ιωαννίνων κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, ερευνά τη δραστηριότητα του αριστερού πυρήνα της πόλης και τις συνθήκες διαβίωσης του εβραϊκού πληθυσμού σ' αυτήν, προκειμένου να παρακολουθήσει τη σταδιακή μετατόπιση του Ελιγιά από την αυστηρά προσηλωμένη στα εβραϊκά ζητήματα στάση του σε καίριους προβληματισμούς κοινωνικοπολιτικού ενδιαφέροντος· προβληματισμούς απορρέοντες από την πεποίθησή του ότι η λογοτεχνία μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην πολύπλοκη διαδικασία του κοινωνικού μετασχηματισμού, επηρεασμένος και εμπνευσμένος, καθώς ήταν, από την περιρρέουσα ιστορικοκοινωνική ατμόσφαιρα και αποφασισμένος να έρθει σε ρήξη με το εβραϊκό και ιδεολογικό κατεστημένο, μετερχόμενος, συχνά, τρόπους προκλητικούς για τα δεδομένα μιας συντηρητικής επαρχιακής εβραϊκής κοινότητας, προκειμένου να αφυπνίσει ιδεολογικά τους ομοθρήσκους του.

• Ιδιαίτερο ενδιαφέρον δείχνει ο επιμελητής των Απάντων του Ελιγιά για τις λογοτεχνικές και τις ιδεολογικού περιεχομένου δραστηριότητες του ποιητή από την εγκατάστασή του στην Αθήνα (1925) ώς τον θάνατό του (1931). Οταν, έχοντας ήδη (από τις αρχές της δεκαετίας του '20) έρθει σε ανοιχτή ρήξη με τις σιωνιστικές οργανώσεις των Ιωαννίνων (πρεσβεύοντας ότι ο σιωνισμός συμβάλλει «στην καθυπόταξη των εβραϊκών εργατικών στρωμάτων στους αστούς ομοθρήσκους τους και στον σκοταδισμό των ραβίνων» και γράφοντας ποιήματα διαμαρτυρίας, σαρκασμού και, κάποτε, κοινωνικής σάτιρας), εγκαταλείπει τη σιωνιστική θεματολογία και γράφει ποιήματα προσωπικότερα, στα οποία αντικατοπτρίζεται ο ευάλωτος ψυχισμός του, οι ενδόμυχοι πόθοι και καημοί του, τα προσωπικά του αδιέξοδα και η ενδιάθετη μελαγχολική του φύση. Είναι προφανές ότι το ποιητικό κλίμα που βρήκε στην πρωτεύουσα, διαμορφωμένο από τους νεορομαντικούς και νεοσυμβολιστές ποιητές της γενιάς του '20, η απαισιοδοξία τους και, ιδίως, η άρνησή τους να συμβιβαστούν με την πραγματικότητα, τον επηρέασε άμεσα και τον βοήθησε στον εμπλουτισμό των εκφραστικών του μέσων· τον βοήθησε στη συγκεκριμενοποίηση των ορίων μέσα στα οποία θα μπορούσε να εκφράσει καλύτερα τις πικρίες, τις ματαιώσεις, τις απογοητεύσεις του και, πάνω απ' όλα, την άρνησή του μπροστά σε κάθε ενδεχόμενο συμβιβασμού. Τον «ιδανικότερο, ωστόσο, εκφραστή του προσωπικού του αδιεξόδου, των ιδεολογικών του ανησυχιών και της μελαγχολικής του διάθεσης» ο Ελιγιά τον βρίσκει στον Καρυωτάκη, όπως συνέβαινε, άλλωστε, «και με άλλους νέους ποιητές που προέρχονταν από μικροαστικά ή επαρχιακά περιβάλλοντα». Εκτός από τον Καρυωτάκη, επιδράσεις δέχτηκε και από τον Μαλακάση, αλλά και από τον Παλαμά, ιδίως όταν αναζητεί στήριγμα, προκειμένου να εκφράσει, με την ποίησή του, τις κοινωνικές του ανησυχίες και να διαδραματίσει τον, αταίριαστο στην ιδιοσυγκρασία του, ρόλο του πνευματικού και κοινωνικού ταγού.

• Η αγάπη, ο σεβασμός, η εκτίμηση και η, ποικιλοτρόπως εκδηλωνόμενη, συναισθηματική δέση που αισθάνεται ο Λέων Α. Ναρ προς και με τον Ελιγιά -στοιχεία που είναι προφανή στον καθορισμό των συνθηκών της ζωής και στη λεπτομερή καταγραφή των σημαντικότερων σταθμών της υπαρξιακής και της πνευματικής πορείας του τελευταίου-, δεν αναστέλλουν, ούτε αμβλύνουν, την κριτική του στάση απέναντι στο έργο του ομόθρησκού του ποιητή. Οπότε δεν διστάζει να επισημάνει το γεγονός ότι, ανάλογα με τις πνευματικές και τις κοινωνικές του προθέσεις και επιδιώξεις, ο Ελιγιά δέχτηκε επιδράσεις από ποιητές εντελώς διαφορετικούς μεταξύ τους, με συνέπεια τα ποιήματά του να μη διακρίνονται για τη θεματική τους ενότητα και να είναι άλλοτε λυρικά και άλλοτε πολιτικά. Δεν παραλείπει, ωστόσο, να επισημάνει ότι αυτή ακριβώς η «αντίφαση», οι «αντινομίες» που χαρακτηρίζουν το έργο του, υπήρξε και το στοιχείο που τον διαφοροποίησε από τους συγκαιρινούς του ποιητές της δεκαετίας του '20, κάνοντας την προσφορά του στα γράμματα, ενδεχομένως, «όχι πρωτότυπη ως δημιουργία, αλλά συνδυαστικά πρωτότυπη» (Κ. Θ. Δημαράς). Καταλήγοντας στην πολύ ενδιαφέρουσα, όσο και δίκαιη, απόφανση ότι ο Ελιγιά μπορεί να μη «βρίσκεται στην αιχμή των λογοτεχνικών αξιών, οπωσδήποτε όμως διεκδικεί με αξιώσεις τα μέγιστα του ήσσονος».

• Ο Ελιγιά δεν υπήρξε μόνο ένας άλλοτε αγωνιστής και άλλοτε λυρικός, με έντονη υπαρξιακή χροιά, ποιητής· άφησε και ένα σημαντικότατο, σε ποιότητα και σε ποσότητα, μεταφραστικό έργο, αποτελούμενο από μεταφράσεις εβραιολογικών κειμένων, απόρροια τόσο της πολυσύνθετης πνευματικής του προσωπικότητας όσο και της προσπάθειάς του να προβάλει ποικίλες πνευματικές εκδηλώσεις του εβραϊσμού, από την αρχαιότητα μέχρι της μέρες μας. Με τις μεταφράσεις του (Ασμα ασμάτων, Ψαλμοί του Δαβίδ, σύγχρονοι εβραίοι ποιητές κ.ά.) φιλοδόξησε να συζεύξει -πνευματικά και γλωσσικά- το εβραϊκό με το ελληνικό στοιχείο· να λειτουργήσει -εκτός από ποιητής και μεταφραστής- ως σύνδεσμος «μεταξύ της ελληνικής ευρυθμίας και της βιβλικής μεγαλοπρεπείας. Της μιας που την αγαπούσε και της άλλης που τον εθέρμαινε», όπως είπε, χαρακτηριστικά, ο Κ. Παλαμάς.

• Εν κατακλείδι, ο Γιωσέφ Ελιγιά -που, σημειωτέον, προσέχτηκε ιδιαίτερα από την κριτική της εποχής του, άλλο αν, μάλλον για λόγους σκοπιμότητας, δεν προσέχτηκαν οι, κάποτε δραματικές, αντιφάσεις που χαρακτήριζαν το έργο του- υπήρξε ένας δραστήριος, όσο και ταπεινός, εργάτης των ελληνοεβραϊκών γραμμάτων. Γι' αυτό και, δικαίως, θεωρήθηκε ο σημαντικότερος «εκπρόσωπος του ευρύτερου ρεύματος του σύγχρονου επαναστατικού ιουδαϊκού μεσσιανισμού στην Ελλάδα, με την έννοια της προσδοκίας της επαναστατικής ρήξης». Η πολύ ενδιαφέρουσα, ωστόσο, περίπτωσή του, παρέμενε, ώς τις μέρες μας, ημιτελώς φροντισμένη και παρουσιασμένη στις δύο προηγηθείσες (το 1938 και το 1967, αντιστοίχως), μη φιλολογικού χαρακτήρα, εκδόσεις των «Απάντων» του από τον Γ. Κ. Ζωγραφάκη. Γεγονός που επέβαλε την επανέκδοσή τους, στην οποία θα περιλαμβάνονταν, «εκτός από μια μελέτη σε επίπεδο γραμματολογικό, ιδεολογικό, πολιτικό και εκδοτικό, όλα τα ποιήματα που έγραψε στη σύντομη διάρκεια της ζωής του, καθώς και οι εξαιρετικές μεταφράσεις του». Αυτό, ακριβώς, που ανέλαβε και έφερε σε αίσιο πέρας, επιδεικνύοντας -κάθε άλλο παρά συνηθισμένες- φιλολογική γνώση, επάρκεια, ευσυνειδησία, ευαισθησία και αγάπη ο Λέων Α. Ναρ. [Βιβλιοθήκη, Παρασκευή 28 Μαΐου 2010]