Η έκπτωση της κριτικής

Ο Βρετανός θεωρητικός Τέρι Ιγκλετον δίνει τρεις διαλέξεις στην Ελλάδα

Της Αθηνας Βογιατζογλου*

Ο Τέρι Ιγκλετον, o διασημότερος Βρετανός θεωρητικός της λογοτεχνίας των ημερών μας, έρχεται αύριο στην Ελλάδα, προκειμένου να δώσει τρεις διαλέξεις: «The death of criticism?» («Ο θάνατος της κριτικής;» – 24/11, στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών με διοργανωτές το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών του ΕΙΕ και το Βρετανικό Συμβούλιο), «What is Poetry» («Τι είναι η ποίηση;» – 25/11, στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, προσκεκλημένος του Μεταπτυχιακού Προγράμματος του εκεί Τμήματος Φιλολογίας) και «The meaning of life» («Το νόημα της ζωής» – 1/12, στην αίθουσα Δρακοπούλου του κεντρικού κτιρίου του Πανεπιστημίου Αθηνών, προσκεκλημένος του UADPhilEcon -Διδακτορικού Προγράμματος στις Οικονομικές Επιστήμες του Πανεπιστημίου Αθηνών, σε συνεργασία με το Iδρυμα Σάκη Καράγιωργα, το Ινστιτούτο Εργασίας της ΓΣΕΕ και το Βρετανικό Συμβούλιο, στο πλαίσιο της ετήσιας διάλεξης στη μνήμη του Κοσμά Ψυχοπαίδη). Ο Βρετανός μελετητής επισκέπτεται τη χώρα μας για τρίτη φορά.

Συγγραφέας δεκάδων μελετών λογοτεχνικής, πολιτισμικής και πολιτικής κριτικής (αλλά και δημιουργός ενός μυθιστορήματος, αρκετών θεατρικών έργων, καθώς και του σεναρίου της ταινίας του Derek Jarman «Βιτγκενστάιν»), ο ακαταπόνητος Ιγκλετον δεν παύει να μας εκπλήσσει με τη φρεσκάδα της σκέψης και τον θεματικό και –ενίοτε– ιδεολογικό πρωτεϊσμό του. Στην Ελλάδα, είναι γνωστότερος για την «Εισαγωγή στη θεωρία της λογοτεχνίας» (1983, Οδυσσέας 1989), που έχει πουλήσει σχεδόν 1.000.000 αντίτυπα παγκοσμίως, αλλά και για το πρώιμο έργο του «Μαρξισμός και λογοτεχνική κριτική» (1976- Υψιλον 1981), καθώς και για το πιο πρόσφατο και πολυσυζητημένο «Μετά τη θεωρία» (2003, Μεταίχμιο 2007). Δημιουργικότερος από ποτέ στα μέσα της έβδομης δεκαετίας της ζωής του (γεννήθηκε στο Μάντσεστερ το 1943), ο Ιγκλετον δημοσίευσε την τελευταία τριετία τρία βιβλία, που δεν έχουν μεταφραστεί ακόμη στα ελληνικά: «How to Read a Poem» (2006), «The Meaning of Life» (2007) και «Trouble with Strangers: A Study of Ethics» (2008).

Απαξίωση

Στις επικείμενες ομιλίες του για την ποίηση και τη λογοτεχνική κριτική στα Ιωάννινα και την Αθήνα, ο Βρετανός θεωρητικός της λογοτεχνίας θα αναπτύξει πρόσφατους προβληματισμούς του, που κατατίθενται κυρίως στο βιβλίο του «How to Read a Poem». Ηδη, στο πρώτο κεφάλαιο αυτού του βιβλίου (οι είκοσι πέντε πρώτες σελίδες του οποίου δημοσιεύτηκαν, σε μετάφραση της Νίνας Μπούρη, στο τριακοστό τεύχος του περιοδικού «Ποίηση» στα τέλη του 2007) ο Βρετανός στοχαστής θέτει το κεντρικό για τη συλλογιστική του ερώτημα: «Το τέλος της κριτικής;», καθώς διαπιστώνει την εντεινόμενη έκπτωση της κριτικής στη μετανεωτερική, έντονα καπιταλιστική εποχή μας. Σε έναν ταχύρρυθμο και εικονικό κόσμο, όπου η παράδοση, η ανάμνηση, το ίδιο το βίωμα τείνουν, ως αξίες, να καταργηθούν, είναι αναμενόμενο να έχει απαξιωθεί η μελέτη της λογοτεχνίας.

Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί, εξάλλου, όπως ο Ντε Μαν, μας θυμίζει ο Τέρι Ιγκλετον, αμφισβήτησαν τη δυνατότητα της ποίησης, μιας κατεξοχήν μεταφορικής γλώσσας, να εκφράσει αλήθειες (άρα, συμπεραίνει κανείς, έθεσαν υπό αμφιβόλω και τη δυνατότητα της κριτικής να μιλήσει για την ποίηση με όρους ηθικούς ή κοινωνικούς). Η σύγχρονη λογοτεχνική κριτική, επισημαίνει ο Ιγκλετον, απoκομμένη από τις αρχαιοελληνικές ρίζες της, αδυνατεί σήμερα να επιτελέσει τις δύο παραδοσιακές λειτουργίες της: τη συστηματική ανάλυση της λογοτεχνικής μορφής και τον κοινωνικοπολιτικό σχολιασμό. Τη δεύτερη αυτή λειτουργία, συνεχίζει ο μελετητής, έχουν αναλάβει στις μέρες μας οι πολιτισμικές σπουδές, οι οποίες, όμως, συχνά εγκαταλείπουν την προσεκτική τυπολογική ανάλυση της λογοτεχνίας (εξού και η ανικανότητα που διαπιστώνει ο ίδιος στους φοιτητές του –και, φοβάμαι, δεν είναι ο μόνος– να αντιμετωπίσουν την ποίηση ως σημαίνουσα μορφή). «Το σύνθημα της ριζοσπαστικής λογοτεχνικής κριτικής είναι λοιπόν σαφές: Εμπρός, επιστροφή στην αρχαιότητα!», καταλήγει ο Ιγκλετον. Επιστροφή, δηλαδή, στην εποχή κατά την οποία η τέχνη του λόγου ήταν τόσο ζήτημα μορφής όσο και πολιτικής στάσης.

Ολοκληρωμένη γλώσσα

Να γιατί ένας θεωρητικός της λογοτεχνίας με δυναμική πολιτική άποψη, όπως ο Τέρι Ιγκλετον, αφιερώνει αίφνης ένα ολόκληρο βιβλίο στην ποίηση, αναλύει τις περίπλοκες σχέσεις μορφής και νοήματος, σχολιάζει με εμβρίθεια ζητήματα μετρικής, μεταφορικής λειτουργίας ή στίξης και, γενικώς, αναδεικνύεται σε έναν γεμάτο ευαισθησία και γνώση εραστή της ποίησης: γιατί, όπως υπογραμμίζει ο ίδιος, «υπάρχει πολιτική της φόρμας και πολιτική του περιεχομένου. Η φόρμα δεν είναι περισπασμός από το ιστορικό γίγνεσθαι, αλλά ένας τρόπος πρόσβασης σε αυτό». Και η πράξη της ποιητικής γραφής, όσο ιδιωτική και αν είναι, προϋποθέτει τη συλλογική ανταπόκριση και έχει επιπτώσεις στον τρόπο που ζούμε. Οντας «η πιο ολοκληρωμένη μορφή ανθρώπινης γλώσσας που θα μπορούσε να φανταστεί κανείς», η ποίηση μάς χαρίζει και πάλι την εμπειρία της γλώσσας, μια εμπειρία που έχουμε χάσει στον σημερινό κόσμο «του άμεσα ευανάγνωστου». Επιτρέποντας στην υπόγεια ζωή μας να αναδυθεί μέσα από τις «διεισδυτικές ακρίβειές της», η ποίηση, όπως εύστοχα και τολμηρά υπογραμμίζει ο Ιγκλετον, μπορεί να γεφυρώσει το χάσμα που ανοίγεται στις μέρες μας ανάμεσα σε έναν «αναιμικό» ορθολογισμό και μια πληθώρα «δελεαστικές αλλά επικίνδυνες» μορφές ανορθολογισμού.

Η στροφή του Ιγκλετον προς τη μελέτη του ποιητικού λόγου δεν είναι τόσο απρόσμενη όσο πιθανότατα θα θεωρήσουν όσοι δεν έχουν διαβάσει τις (αμετάφραστες στα ελληνικά) μελέτες του για τον Γέητς και άλλους Ιρλανδούς ποιητές το 1998. Η στροφή αυτή συμβαδίζει, εξάλλου, με τις μετά-τη-θεωρία αναζητήσεις ενός αριστερού στοχαστή, ο οποίος, αντιδρώντας στην κρίση του μετανεωτερικού πολιτισμού, επιστρέφει σε αξίες όπως η ηθική, η αλήθεια και η αισθητική.

Ιnfo

-Ο Τέρι Ιγκλετον θα δώσει τρεις διαλέξεις στην Ελλάδα, στις 24/11 στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών, στις 25/11 στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και την 1/12, στην αίθουσα Δρακοπούλου του κεντρικού κτιρίου του Πανεπιστημίου Αθηνών.

• * Η κ. Αθηνά Βογιατζόγλου είναι επίκουρος καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωαννίνων.