ΙΣΤΟΡΙΑ
Οι άνθρωποι της διανόησης που αγωνίστηκαν με την πένα τους για να ανοίξουν τον δρόμο προς την ιστορική νίκη
σελ. 12-13
Ποιοι είναι οι άνθρωποι των γραμμάτων και της διανόησης που αγωνίστηκαν με την πένα τους ενάντια στην προκατάληψη, από τις αρχές του 20ού αιώνα ως σήμερα, ώστε να ανοίξουν τον δρόμο προς την ιστορική νίκη του πρώτου μαύρου Προέδρου των ΗΠΑ
ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΒΙΣΤΩΝΙΤΗΣ
Το 1965 ο Ρόμπερτ Κένεντι είχε πει ότι πιθανόν σε 40 χρόνια από τότε ο πρόεδρος των ΗΠΑ να είναι μαύρος. Αυτό τότε θεωρήθηκε μία ακόμη ριζοσπαστική ιδέα της δεκαετίας του '60. Η εκλογή του Μπαράκ Ομπάμα στο ύψιστο αυτό αξίωμα επιβεβαιώνει την πρόβλεψη του Κένεντι. Το κοινωνικό και πολιτισμικό υπόβαθρο, όμως, της κουλτούρας των Αφροαμερικανών και της νέας συνείδησης που δημιουργήθηκε μας πάει πίσω, στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν εμφανίστηκε το φαινόμενο που απεκλήθη Αναγέννηση του Χάρλεμ και διήρκεσε από το 1919 ως το 1929, ενώ η επίδρασή του και στα κατοπινά χρόνια υπήρξε βαθύτατη, όχι μόνο στις ΗΠΑ, αλλά και στην Αφρική και στην Καραϊβική.
Η περιοχή του Χάρλεμ της Νέας Υόρκης άρχισε να κατοικείται από Αφροαμερικανούς στις αρχές του 20ού αιώνα και πολύ γρήγορα κατέστη «Μαύρη Μητρόπολη» ή «Μαύρη Μέκκα», όπως την αποκάλεσαν. Ηταν η περίοδος της μεγάλης εσωτερικής μετανάστευσης των μαύρων από τον Νότο προς τον Βορρά, όπου ο ρατσισμός ήταν ασυγκρίτως μικρότερος και οι κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές προσδοκίες εμφανώς μεγαλύτερες, ως το 1929, όταν συνέβη το μεγάλο οικονομικό κραχ με την κατάρρευση του χρηματιστηρίου. Οι προσδοκίες αυτές αναφέρονταν σε μια κοινωνία όπου οι μαύροι καλλιτέχνες, συγγραφείς, επιστήμονες και ερευνητές θα επεδίωκαν δύο στόχους: αφενός μεν να εμπεδωθεί ανάμεσα στον μαύρο πληθυσμό μιας συνείδηση του ρόλου και της ύπαρξής του και αφετέρου να γεφυρωθεί το χάσμα ανάμεσα στην κοινωνία των μαύρων και των λευκών. Θα ήταν ένα είδος συμμαχίας των ελίτ λευκών και μαύρων στην κορυφή που θα λειτουργούσε ως κινητήριος δύναμη ώστε να καταπολεμηθούν η άγνοια, οι προκαταλήψεις και το φυλετικό μίσος.
- Εθνοκεντρικό γκέτο
Το Χάρλεμ ήταν από τότε ένα γκέτο, όμως η λέξη δεν είχε εκείνη την εποχή τη σημερινή της σημασία. Το γκέτο λειτουργούσε εθνοκεντρικά αλλά και ανταγωνιστικά διότι, ενώ αποτελούσε τον πυρήνα της νέγρικης συνείδησης, η ατομική δημιουργία εθεωρείτο σημαντικότερη. Οι μαύροι δημιουργοί και επιστήμονες έπρεπε να παραγάγουν έργα όχι απλώς διαφορετικά από τα αντίστοιχα της κουλτούρας των λευκών, αλλά και εφάμιλλα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα η κουλτούρα τόσο των μαύρων όσο και των λευκών στην Αμερική να μην μπορεί να κατανοηθεί ανεξάρτητα η μία από την άλλη.
Η αλληλεξάρτηση μεγάλωνε συνεχώς όσο περνούσαν τα χρόνια και σήμερα συνιστά ένα από τα πλέον βασικά και κρίσιμα γνωρίσματα της πολιτισμικής και πολιτικής ωρίμανσης των ΗΠΑ, που είχε ως αποτέλεσμα 45 χρόνια μετά τη δολοφονία του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ να έχουμε τον πρώτο μαύρο πρόεδρο στην ιστορία της χώρας.
Η μουσική, η ποίηση, η ζωγραφική και το θέατρο έπαιξαν πρωταρχικό ρόλο στην αναγέννηση αυτή. Η χρήση, λ.χ., της μάσκας στο θέατρο ήταν μεταφορά αφρικανικών-τοτεμικών συμβόλων που κινδύνευαν να χαθούν στο μητροπολιτικό περιβάλλον και την κουλτούρα των λευκών (τη σημασία της αφρικανικής μάσκας ανακάλυπταν την ίδια εποχή μεγάλοι ζωγράφοι όπως ο Πικάσο). Ο ρυθμός της ποίησης ήταν ο ρυθμός των τραγουδιών της φυτείας και του γκόσπελ, το ύφος βασιζόταν στη μείξη μοντερνιστικών τεχνοτροπιών στο γλωσσικό ιδίωμα των μαύρων, η ζωγραφική παρέπεμπε στην κουλτούρα της Αφρικής και ήταν εθνοκεντρική, όπως οι τοιχογραφίες των μεξικανών Ορόσκο, Σικέιρος και Ντιέγκο Ριβέρα, και οι μουσικοσυνθέτες σύντομα άρχισαν να συνδυάζουν στοιχεία της τζαζ και της συμφωνικής μουσικής.
Στα κατοπινά χρόνια αναπτύχθηκε μια έντονα ριζοσπαστική συνείδηση η οποία οδήγησε στο μεγάλο κίνημα εναντίον των φυλετικών διακρίσεων στις αρχές της δεκαετίας του '60. Οπως οι δημιουργοί της περιόδου της Αναγέννησης του Χάρλεμ ήθελαν να γεφυρώσουν το φυλετικό χάσμα, έτσι και ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ αναγνώριζε έναν αόρατο συνοδοιπόρο στο πρόσωπο του Χένρι Ντέιβιντ Θορό του 19ου αιώνα. Δίπλα στην άποψη του Θορό Περί πολιτικής ανυπακοής ο Κινγκ έθετε τη δική του περί δημιουργικής διαμαρτυρίας, δίνοντας στο κίνημα εναντίον των φυλετικών διακρίσεων όχι μόνο ηθικό, αλλά και πολιτισμικό και εθνικό περιεχόμενο.
- Το θέατρο Apollo
Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της αφροαμερικανικής κουλτούρας έπαιξε η ίδρυση του θεάτρου Apollo, το οποίο συνιστά την τελευταία αναλαμπή της Αναγέννησης του Χάρλεμ. Ανοιξε το 1934 στην 125η οδό και εκεί αναδείχθηκαν μερικά από τα μεγαλύτερα ονόματα της μουσικής τζαζ όπως η Ελα Φιτζέραλντ, η Μπίλι Χολιντέι και η Σάρα Βον. Στα τέλη της δεκαετίας του '60 βυθίστηκε στην παρακμή, αλλά το 1983 η ομοσπονδιακή κυβέρνηση, η πόλη και η Πολιτεία της Νέας Υόρκης αποφάσισαν να το ενισχύσουν οικονομικά. Σήμερα το επισκέπτονται ετησίως περίπου 1.300.000 άτομα.
Η Αναγέννηση του Χάρλεμ ενέπνευσε δύο πρώτης γραμμής πεζογράφους στις δεκαετίες του '30 και του '40: Τον Ραλφ Ελισον και τον Ρίτσαρντ Ράιτ, όπως και τον πατριάρχη της αφροαμερικανικής ποίησης Λάνγκστον Χιουζ. Εκεί επίσης θα πρέπει κανείς να αναζητήσει τις ρίζες και δύο άλλων κορυφαίων μαύρων συγγραφέων, του Τζέιμς Μπόλντουιν και της Τόνι Μόρισον.
- ΛΑΝΓΚΣΤΟΝ ΧΙΟΥΖ
Ο Λάνγκστον Χιουζ (1902-1967) υπήρξε πρώιμο ταλέντο. Από τα γυμνασιακά του ακόμη χρόνια άρχισε να δημοσιεύει ποιήματα, στίχους για τραγούδια, θεατρικά έργα, μυθιστορήματα, βιβλία για παιδιά και δοκίμια. Το σημαντικότερο μέρος του έργου του το έδωσε στις δεκαετίες του '30 και του '40. Σε μια εποχή που το μαύρο χρώμα γενικώς εθεωρείτο - πέραν των ρατσιστικών στερεότυπων - ντεμοντέ, ο Χιουζ εξέφραζε αυτό που αργότερα έγινε φράση-κλισέ (black is beautiful), τονίζοντας με τρόπο ενίοτε μελοδραματικό τη σημασία της φυλετικής συνείδησης ανάμεσα στους μαύρους. Πέρασε μοναχικά παιδικά χρόνια σε διάφορα μέρη των ΗΠΑ, τα οποία άφησαν τα ίχνη τους στα κείμενά του.
«Κανείς δεν αγαπάει ένα παιδί που είναι ιδιοφυΐα» έγραψε κάποτε σε ένα του ποίημα. Ανθρωπος χαριτωμένος, με έντονη αίσθηση του χιούμορ, από πολύ νέος προέβη σε μια αδιανόητη για μαύρο συγγραφέα επιλογή: να ζήσει από το γράψιμο. Είχε εκπληκτική αίσθηση επικοινωνίας με το ακροατήριο και πάμπολλους θαυμαστές. Μετά τον θάνατό του από καρκίνο του προστάτη το ενδιαφέρον για το έργο του περιορίστηκε αισθητά, ώσπου το 1986 μια σειρά ωριαίων εκπομπών στο τηλεοπτικό κανάλι PBS για τους 13 σημαντικότερους αμερικανούς ποιητές (στους οποίους περιλαμβάνεται και ο ίδιος) με τίτλο Voices and Visions τον επανέφερε στο προσκήνιο.
Σημαντικότατη είναι η συμβολή του Χιουζ ως ανθολόγου της αφροαμερικανικής ποίησης και πεζογραφίας.
- ΡΙΤΣΑΡΝΤ ΡΑΪΤ
Τέκνο της φυτείας, ο Ρίτσαρντ Ράιτ (1908-1960) γεννήθηκε κοντά στο Νατσέζ του Μισισίπι. Η οικογένειά του ήταν πολύ φτωχή και μετακόμισε στο Μέμφις όταν ο Ράιτ ήταν έξι ετών. Ο ίδιος αναγκάστηκε να εργάζεται ως μάγειρος για να συμβάλλει στον οικογενειακό προϋπολογισμό. Μόλις 16 ετών δημοσίευσε σε μια τοπική εφημερίδα το πρώτο του διήγημα. Το 1927 μετακόμισε στο Σικάγο όπου εργάστηκε ως ταχυδρομικός υπάλληλος. Αυτή την περίοδο έγινε μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος των ΗΠΑ κι άρχισε να συνεργάζεται με το περιοδικό New Masses (αντίστοιχο θα λέγαμε της δικής μας Επιθεώρησης Τέχνης). Το 1937 πήγε στη Νέα Υόρκη όπου έλαβε την υποτροφία Γκουγκενχάιμ. Εκεί έγραψε τα καλύτερα κείμενά του, και ανάμεσά τους το μυθιστόρημα που θα τον καθιέρωνε ως έναν από τους καλύτερους πεζογράφους της Αμερικής: το Γέννημα θρέμμα. Το 1944 ήλθε σε ρήξη με το Κομμουνιστικό Κόμμα και δύο χρόνια αργότερα αναχώρησε για το Παρίσι όπου ανέπτυξε φιλία με τον Σαρτρ και τον Καμύ. Τον επόμενο χρόνο έγινε γάλλος πολίτης. Εκτοτε το έργο του επικεντρώθηκε στα προβλήματα του Τρίτου Κόσμου.
Ο Ρίτσαρντ Ράιτ θεωρείται γενάρχης της νεότερης αμερικανικής πεζογραφίας. Ισχυρότατη ήταν η επίδρασή του στον Τζέιμς Μπόλντουιν, του οποίου υπήρξε για πολλά χρόνια μέντορας. Ηταν ο πρώτος συγγραφέας που έδειξε στο κοινό των λευκών τι είναι πραγματικά ένας μαύρος, τι είδος συνείδησης εκφράζει και ποιες οι κοινωνικές δυνάμεις, η παράδοση από την οποία προέρχεται και οι κοινωνικές συνθήκες που διαμορφώνουν το ρατσιστικό πρόβλημα ως ένα από τα μείζονα του καπιταλιστικού συστήματος. Το έργο του απαξιώθηκε για χρόνια από τους συντηρητικούς κύκλους της Νέας Κριτικής, όμως ουδείς σήμερα αμφισβητεί ότι ο Ράιτ είναι ένας από τους μεγάλους μάστορες του πολιτικού ρεαλισμού. Μολονότι πέθανε σχετικά νέος, πρόλαβε να γράψει 18 βιβλία (διηγήματα, μυθιστορήματα, δοκίμια και αυτοβιογραφικά κείμενα).
- ΤΖΕΪΜΣ ΜΠΟΛΝΤΟΥΙΝ
Ο πιο παθιασμένος μαθητής του Ρίτσαρντ Ράιτ ήταν ο Τζέιμς Μπόλντουιν (1924-1987). Γόνος ανύπανδρης μητέρας, μεγάλωσε στο Χάρλεμ και οι παιδικές του εμπειρίες, ιδίως η μουσική και η θρησκευτική λειτουργία, σημάδεψαν τη συγγραφική του πορεία. Στα 17 του μετακόμισε στο Γκρίνουιτς Βίλατζ όπου ήλθε σε επαφή με τους συγγραφείς και τη ζωή αυτού του νεοϋορκέζικου καρτιέ λατέν. Εκεί ο Μπόλντουιν συνειδητοποίησε την ομοφυλοφιλία του η οποία θα αποτελούσε ένα από τα κεντρικά θέματα της προβληματικής του: τι σημαίνει να είναι κανείς μαύρος και ομοφυλόφιλος σε μια κοινωνία λευκών. Για ένα τέτοιο άτομο η αμερικανική κοινωνία δεν ήταν και ο ιδεωδέστερος τόπος να ζήσει. Ετσι, το 1848 έφυγε για το Παρίσι όπου και πέρασε τα περισσότερα χρόνια της υπόλοιπης ζωής του.
Ο συγγραφέας συμμετείχε ενεργά στο κίνημα εναντίον των φυλετικών διακρίσεων. Αλλωστε τρεις από τους ηγέτες του, ο Μέντγκαρ Εβερς, ο Μάλκολμ Χ και ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ (που όλοι τους δολοφονήθηκαν) υπήρξαν προσωπικοί του φίλοι. Η συμμετοχή του στο κίνημα των μαύρων ωστόσο δεν ήταν χωρίς προβλήματα. Ο Ελντριτζ Κλίβερ των Μαύρων Πανθήρων τού επιτέθηκε αγρίως στο βιβλίο του Ψυχή στον πάγο και ο Μπόλντουιν απάντησε με τον ίδιο τρόπο. Η επίδρασή του είναι και σήμερα εντονότατη. Οπως ο ίδιος επηρεάστηκε από τον Ρίτσαρντ Ράιτ, έτσι, λ.χ., επηρεάστηκε από αυτόν η Τόνι Μόρισον. Αν με τον πρώτο η αφροαμερικανική λογοτεχνία αποκτά βαρύνουσα σημασία, με τον Μπόλντουιν θα λέγαμε ότι ενηλικιώνεται και καθίσταται αναπόσπαστο τμήμα της ενιαίας εφεξής βορειοαμερικανικής κουλτούρας.
- ΡΑΛΦ ΓΟΥΑΛΝΤΟ ΕΛΙΣΟΝ
Το μοναδικό μυθιστόρημα που ολοκλήρωσε ο Ραλφ Γουάλντο Ελισον (1914-1994) ήταν αρκετό για να τον καθιερώσει. Ο Αόρατος άνθρωπος περιλαμβάνεται στη λίστα με τα 100 μεγαλύτερα αμερικανικά μυθιστορήματα του περιοδικού Time, ενώ πρόσφατα ομάδα επιφανών κριτικών το χαρακτήρισε το κορυφαίο όλων. (Αποτελεί εκδοτικό παράδοξο το ότι το βιβλίο αυτό δεν έχει ακόμη εκδοθεί στα ελληνικά.) Ο τελειοθήρας αυτός πεθαίνοντας άφησε 2.000 σελίδες από ένα άλλο μυθιστόρημα το οποίο έγραφε επί τρεις δεκαετίες και δεν το ολοκλήρωσε ποτέ. Το υπόλοιπο συγγραφικό του έργο το καλύπτουν δοκίμια, άρθρα και διηγήματα. Αλλά υπήρξε πολυσχιδής προσωπικότητα. Ηταν προικισμένος γλύπτης, μουσικός και φωτογράφος και επιφανής καθηγητής σε μεγάλα αμερικανικά πανεπιστήμια.
Η συνάντησή του με τον πεζογράφο Ρίτσαρντ Ράιτ υπήρξε καθοριστική. Ο Ράιτ τον έπεισε να στραφεί στην πεζογραφία. Η σχέση τους ήταν περίπλοκη, αμφιθυμική συχνά - κι αυτό οφειλόταν κυρίως στον σκεπτικισμό και στον ιδιότυπο χαρακτήρα του Ελισον.
Ο Αόρατος άνθρωπος βραβεύτηκε το 1954 με το Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας των ΗΠΑ. Το μυθιστόρημα αυτοβιογραφικό, γραμμένο σε πρώτο πρόσωπο, είναι μια περίπλοκη διείσδυση στο ρατσιστικό πρόβλημα: πώς σκέπτεται, πώς λειτουργεί και υπάρχει ένας άνθρωπος (ένας μαύρος) που είναι αόρατος επειδή οι άλλοι (οι λευκοί) δεν μπορούν να τον δουν; Πρόκειται για μείζονα μεταφορά, κοινωνική, πολιτική και αισθητική, που αναδεικνύεται πάνω από την κάποτε υπερρεαλιστική πλοκή. Στο βιβλίο αναδεικνύονται για πρώτη φορά θέματα τα οποία ως τότε κανείς δεν τα άγγιζε, όπως της αιμομιξίας και της σεξουαλικότητας των μαύρων. Ισως όμως το μεγάλο σοκ και για τις δύο κοινωνίες, μαύρων και λευκών, να είναι η διαπίστωση ότι για να επιζήσει ένας μαύρος στην κοινωνία των λευκών πρέπει να εγκαταλείψει την ταυτότητά του.
- ΤΟΝΙ ΜΟΡΙΣΟΝ
Το Βραβείο Νομπέλ στην Τόνι Μόρισον (γενν. 1931) ήταν η διεθνής επιβεβαίωση της συμβολής της αφροαμερικανικής λογοτεχνίας στην παγκόσμια κουλτούρα και το τελευταίο που δόθηκε ως σήμερα σε αμερικανό συγγραφέα. Η Μόρισον προέρχεται από φτωχή εργατική οικογένεια και παρά το γεγονός ότι πραγματοποίησε λαμπρές σπουδές και δίδαξε σε μεγάλα πανεπιστημιακά ιδρύματα, οι προφορικές αφηγήσεις που άκουσε μικρή στο οικογενειακό της περιβάλλον υπήρξαν καθοριστικές στην ανάπτυξη των θεματικών της ενδιαφερόντων και ως έναν βαθμό και στο ύφος της, το οποίο συνδυάζει τα ρεαλιστικά, τα ονειρικά και τα ποιητικά στοιχεία. Στο έργο της δύο κεντρικούς άξονες θα διέκρινε κανείς τη ζωή των Αφροαμερικανών στη μεταπολεμική κοινωνία των ΗΠΑ και την αναζήτηση των ριζών τους, τις μνήμες της Αφρικής και των φυλετικών παραδόσεων όπως μεταμορφώνονται στο σύγχρονο βιομηχανικό περιβάλλον και στις κοινότητες των μαύρων. Εχοντας για ένα διάστημα εργαστεί ως επιμελήτρια στον εκδοτικό οίκο Random House, συνέβαλε αποφασιστικά στο να γνωρίσει το ευρύτερο κοινό έργα ταλαντούχων νέων αφροαμερικανών συγγραφέων. Το σημαντικότερο βιβλίο της είναι το Τραγούδι του Σόλομον που προκάλεσε στον αγγλόφωνο κόσμο μια αίσθηση παρόμοια με εκείνη που δημιούργησε 33 χρόνια νωρίτερα το Γέννημα θρέμμα του Ρίτσαρντ Ράιτ. Το έργο της έχει ασκήσει μεγάλη επίδραση στις νεότερες γενιές ποιητών και πεζογράφων και ιδιαίτερα στη γενιά του νεοεκλεγέντος προέδρου των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα ο οποίος, όπως δήλωσε σχετικά πρόσφατα, ανήκει στους θαυμαστές της. Σε αντίθεση με τον ρεαλισμό τού Ρίτσαρντ Ράιτ, η Μόρισον επαναφέρει στα βιβλία της το στοιχείο της αντίστιξης που χαρακτηρίζει τη μουσική τζαζ και το οποίο καθιστά τη γραφή της εξαιρετικά γοητευτική, δεδομένου μάλιστα ότι - μολονότι η ίδια το αρνείται - συνδυάζεται και με κάποια φεμινιστικά στοιχεία.
No comments:
Post a Comment