ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Το ερέθισμα για τη σημερινή μου παρέμβαση μου το έδωσε ένας σεσημασμένος φιλόλογος (50%) και ποιητής (50%) μ' ένα γονατογράφημά του (Ν. Βαγενάς, Μεταμφιέσεις του ζντανοφισμού, «Βήμα», 20.1.2008), στο οποίο ξιφουλκεί εναντίον μιας υποτιθέμενης «ορθοπολιτικής» λογοτεχνικής κριτικής, μόνο και μόνο επειδή αυτή επισημαίνει την προσχώρηση του Σεφέρη στο δόγμα της «ελληνικότητας», που διακήρυξε ο πολιτικός του προϊστάμενος Ι. Μεταξάς (1936). Αλλά, το στίγμα του «ζντανοφισμού» το εκσφενδονίζει ο Ν.Β., ανομολόγητα, κατά του έγκριτου νεοελληνιστή Μ. Βίττι, οι οποίος στο βιβλίο του για τη «Γενιά του Τριάντα» (1977) είχε επισημάνει και τεκμηριώσει τη συνοδοιπορία των κυριότερων εκπροσώπων της λεγόμενης Γενιάς του '30, συμπεριλαμβανομένων του Σεφέρη, του Ελύτη και του θεωρητικού ταγού τους Κ. Τσάτσου με την «εθνική» ιδεολογία της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου.

Για τη σχέση «ποιήσεως» (= λογοτεχνίας) και πολιτικής είχε κάνει λόγο, πραγματικά, ο Αριστοτέλης στο 25ο κεφάλαιο της «Ποιητικής»: «Προς δε τούτοις ουχ αυτή η ορθότης εστίν της πολιτικής και της ποιητικής» - και με την παρατήρησή του αυτή αντιμετώπιζε τον δάσκαλό του Πλάτωνα, που εξόριζε την «ποίησιν» από την «Πολιτεία» του με κριτήρια γνωσεολογικά και ηθικά.

Ο Αριστοτέλης είχε βέβαια δίκαιο: η πολιτική ήταν (κοινωνική) πράξη, ενώ η «ποίησις» «μίμησις πράξεως»· σήμερα θα λέγαμε: η σχέση (φυσικής - κοινωνικής) πραγματικότητας και (αισθητικής - καλλιτεχνικής) πλασματικότητας. Σήμερα, όλοι οι εγκυρότεροι θεωρητικοί δέχονται την άμεση εξάρτηση της λογοτεχνίας και της τέχνης, γενικότερα, από την πολιτική, δηλαδή την κοινωνική πράξη, με τη μορφή βέβαια της ιδεολογίας, όπως δίδασκε ήδη -και τον Σολωμό!- ο μεγάλος ι: «Το ωραίο (= η τέχνη) είναι η αισθητοποίηση της Ιδέας». Αυτό πρέπει να ισχύει απόλυτα τουλάχιστον για την τέχνη του λόγου, τη λογοτεχνία, αφού ο λόγος, η γλώσσα, η λέξη έχουν νόημα και κάθε νόημα έχει, αναγκαστικά, την αναφορά του στην εξωγλωσσική κοινωνική πραγματικότητα.

Στο μεταξύ, η σχέση λογοτεχνίας-ιδεολογίας έχει μελετηθεί από κορυφαίους θεωρητικούς όπως ο Λ. Γκολντμάν («Ο Κρυμμένος Θεός», 1959) και οι νεότεροί του Τ. Ιγκλετον («Κριτική και ιδεολογία», 1976), Φ. Τζέιμσον («Το πολιτικό ασυνείδητο», 1981), κ.ά.

Με την ευρύτερη σημασία της «πολιτικής» κάθε λογοτεχνία -και τέχνη- από τους αρχαιότερους πολιτισμούς (Κίνα, Αίγυπτος) μέχρι σήμερα είναι πολιτική, δηλαδή κοινωνική· ας αναφέρω μόνο τα πειστικότερα παραδείγματα από την κλασική αρχαιότητα, όπως οι «Πέρσες» του Αισχύλου, η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή και η «Λυσιστράτη» του Αριστοφάνη. Καθαρά πολιτική είναι, και ας εκπλήσσονται οι φαρισαίοι της λογοτεχνικής «κριτικής», ακόμα και η βυζαντινή υμνογραφία, όταν κηρύσσει: «Τη υπερμάχω Στρατηγώ τα νικητήρια...», ή «... νίκας τοις βασιλεύσι κατά βαρβάρων δωρούμενος...».

Με τη στενότερη σημασία της, πολιτική είναι η «στρατευμένη λογοτεχνία» (litterature engagee) - και αυτή δεν την εφεύρε ο σταλινιστής Ζντάνοφ αλλά ο υπαρξιστής Σαρτρ (1945), που μόλις είχε «αποφοιτήσει» από την Σχολή της Αντίστασης κατά του ευρωπαϊκού φασισμού. Οι πρώτοι στρατευμένοι ποιητές στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας ήταν, βέβαια, ο Κάλβος και ο Σολωμός· «ινστρούχτορας» μάλιστα του Σολωμού για τη (συ)στράτευσή του στην υπόθεση της Ελληνικής Επανάστασης ήταν ο... παλαιοζντανοφιστής Σπ. Τρικούπης.

Και μόνο αυτό το διπλό ελληνικό παράδειγμα θ' αρκούσε για να καταδείξει ότι η πολιτική -γενικότερα- και η στρατευμένη -ειδικότερα- λογοτεχνία όχι μόνο δεν αποκλείουν την αισθητική δικαίωση της τέχνης, αλλά, αντίθετα, την προϋποθέτουν και τη συνεπιβάλλουν· άλλωστε, αυτήν τη σύζευξη δήλωνε ο υπότιτλος του βιβλίου του Βίττι: «Ιδεολογία και μορφή».

Οπως ακριβώς η επίκληση της «καθαρής αισθητικής» για την καταξίωση της ποίησης ή της πεζογραφίας του Αμερικανού Ε. Πάουντ, του Γάλλου Λ.-Φ. Σελίν και του Γερμανού Ε. Γιούγκερ, γνωστών συνοδοιπόρων του ιταλικού και του γερμανικού φασισμού, δεν είναι παρά μια «κριτική» καθαρά πολιτική, έτσι και η αναβίωση από τους συγχρόνους μας βαγενάδες του θνησιμαίου δόγματος «η τέχνη για την τέχνη» δεν είναι παρά μια θέση καθαρά πολιτική: συνεκφράζει την (επ)άνοδο της Νεο-Δεξιάς -όχι μόνο στο Εθνικό και Καποδιστριακό Ανεπιστήμιο.

Σ' όλους αυτούς μπορούμε ν' απαντήσουμε με το στόμα του αδικοχαμένου Β. Μπένγιαμιν: «Στην αισθητικοποίηση της πολιτικής έχουμε ν' αντιτάξουμε την πολιτικοποίηση της αισθητικής». *

[Διασταυρώσεις, Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΒΕΛΟΥΔΗ, Ελευθεροτυπία / 2, 28/06/2008]