ΤΟ ΗΘΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΔΟΚΙΜΙΟ

Η επικαιρότητα των κειμένων του μεγάλου συνταγματολόγου για τον δημόσιο βίο και τον δημόσιο διάλογο

ΠΑΣΧΑΛΗΣ ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗΣ, Το ΒΗΜΑ, 13/07/2008

Από τον Αύγουστο του 2000, ο Αριστόβουλος Μάνεσης δεν είναι πια μαζί μας. Η απουσία του παραμένει αισθητή στους οικείους και στους φίλους του, αλλά συχνά γίνεται ζωηρότερα αντιληπτή στον δημόσιο βίο, ιδίως στον δημόσιο διάλογο όταν ανακύπτουν ζητήματα αρχών σε σχέση με την τήρηση του πολιτεύματος, την ουσία της δημοκρατικής λειτουργίας, ζητήματα δικαιωμάτων και ελευθεριών. Τι θα έλεγε άραγε ο Αριστόβουλος Μάνεσης σήμερα παρακολουθώντας τα ζητήματα που τέθηκαν από την πρόσφατη απόπειρα αναθεώρησης του Συντάγματος ή τα όσα θλιβερά συμβαίνουν στα πανεπιστήμια;

Παρά την απουσία, η σκέψη και οι ιδέες του Αριστόβουλου Μάνεση, κατ' εξοχήν η κριτική του στάση στα ζητήματα του πολιτικού ήθους και του σεβασμού των δημοκρατικών θεσμών όχι κατ' επίφασιν αλλά κατ' ουσίαν, παραμένουν ζωντανές, ένα σταθερό σημείο αναφοράς για τη νομική και πολιτική σκέψη στη χώρα μας. Ο κορμός των πολιτικών του ιδεών βρίσκεται ενσωματωμένος στους δύο επιβλητικούς τόμους Συνταγματική Θεωρία και Πράξη, από τους οποίους ο πρώτος κυκλοφόρησε το 1980 και ο δεύτερος πρόσφατα με κείμενα της εικοσαετίας 1980 ως 2000. Οι αγαπητοί συνάδελφοι επιμελητές του τόμου, όπως και ο εκδότης, δικαιούνται την ευγνωμοσύνη μας για τον άθλο που επετέλεσαν επιτυγχάνοντας να παρουσιάσουν ακόμη και ως προς τα χαρακτηριστικά της εξωτερικής εμφάνισης τον δίδυμο τόμο ενός μνημειώδους έργου του σύγχρονου ελληνικού νομικού και πολιτικού στοχασμού.

Πράγματι, ο ιστορικός των πολιτικών ιδεών θα βρει στις σελίδες του δεύτερου τόμου της Συνταγματικής Θεωρίας και Πράξης του Αριστόβουλου Μάνεση ένα εντυπωσιακό μνημείο πνευματικής ειλικρίνειας και επιστημονικής εντιμότητας που εμπνέεται από το όραμα του συγγραφέα να οδηγήσει την επιστήμη του Συνταγματικού Δικαίου πέρα από τον φορμαλισμό και τον νομικό θετικισμό, με απαρέγκλιτη όμως προσήλωση στην αναγκαιότητα να την προφυλάξει από την παγίδευση σε σκοπιμότητες και πολιτικές συναλλαγές.

Ο τόμος περιέχει δύο μνημειώδη μελετήματα του Μάνεση, που καθίστανται έτσι ευκολότερα προσιτά στην έρευνα: το εκτενές δοκίμιο «Κριτικές σκέψεις για την έννοια και σημασία του Δικαίου», που συμπυκνώνει ακριβώς την προσπάθειά του να υπερβεί τον νομικό θετικισμό, μια προσπάθεια που τον οδηγεί διά της συνδιάλεξης με τη φιλοσοφία του Δικαίου και τη μαρξιστική κριτική των σχετικών θεωριών να καταλήξει σ' έναν κοινωνικά διευρυμένο ορισμό του Δικαίου που συνιστά μια εκσυγχρονισμένη στοχαστική επιστροφή στον κλασικό ορισμό του Montesquieu.

Το άλλο δοκίμιο, που συνιστά σημείο αναφοράς μεταξύ των περιεχομένων του τόμου, είναι εκείνο που διαπραγματεύεται κριτικά, με αυστηρότητα που πηγάζει από την προσήλωση του Μάνεση στην ουσία έναντι των δικολαβικών ή των λαϊκιστικών στρεβλώσεων της δημοκρατίας, τη Συνταγματική Αναθεώρηση του 1986. Αξίζει να ξαναδιαβάζεται προσεκτικά το κείμενο αυτό πριν από κάθε απόπειρα αναθεώρησης του θεμελιώδους νόμου του κράτους, ώστε να παραμένει ζωντανή στην πολιτική μας μνήμη η κριτική διδασκαλία του Μάνεση για την αναγκαιότητα αυξημένων εγγυήσεων υπέρ των ατομικών και πολιτικών ελευθεριών, ως αιτήματος εξισορρόπησης της τάσης ενίσχυσης της εκτελεστικής εξουσίας που οδήγησε στο πρωθυπουργοκρατικό πολίτευμα που ισχύει σήμερα στην Ελλάδα.

Εκείνο που διακρίνει τη συνταγματολογική σκέψη και τον πολιτικό στοχασμό του Αριστόβουλου Μάνεση, όπως απομνημειώνεται σ' αυτόν τον τόμο, είναι η χαρακτηριστική του τάση για διάλογο: πρώτον, η επίμονη αναζήτηση της συνδιάλεξης με την πολιτική θεωρία, ένα στοιχείο που καθιστά το έργο του ιδιαίτερα ενδιαφέρον από τη σκοπιά της πολιτικής επιστήμης· δεύτερον, η αισθητή - και τόσο σπάνια - επιζήτηση του διαλόγου με το έργο της νεότερης από εκείνον επιστημονικής γενεάς. Τα δύο αυτά χαρακτηριστικά είναι εκείνα που λειτουργούν συνεχώς ως ανανεωτικοί παράγοντες στο έργο του Μάνεση και είναι ακριβώς εκείνα που το καθιστούν συνεχώς επίκαιρο. Η αγάπη του για τους νέους και το έργο τους άλλωστε είναι διάχυτη στις σελίδες αυτού του τόμου, όπως φαίνεται από τους αναδημοσιευόμενους προλόγους σε βιβλία μαθητών του, αλλά ιδίως από τους συγκλονιστικούς αποχαιρετισμούς σε δύο αδικοχαμένους και τόσα υποσχόμενους νέους νομικούς, τον Δημοσθένη Αβράμη και τον Γιώργο Δοκουμετζίδη.

Ο διάλογος της Συνταγματικής Θεωρίας με την Ιστορία και ειδικότερα με την ιστορία των πολιτικών ιδεών, ο επίμονος κριτικός στοχασμός επί των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ο σοβαρότατος προβληματισμός για τη γλώσσα της νομικής επιστήμης αποτελούσαν σταθερές αναζητήσεις και ανησυχίες του Αριστόβουλου Μάνεση που μας μεταφέρονται ζωντανές στις σελίδες του τόμου. Μια παράδοξη επικαιρότητα προσδίδεται στον τόμο από το κείμενο για την ελευθερία της διδασκαλίας στα πανεπιστήμια. Η μονιμότερη παρακαταθήκη του στοχασμού του Αριστόβουλου Μάνεση, πάντως, συνίσταται στο πάθος με το οποίο επιχειρηματολογεί για την αναγκαιότητα του ήθους στην πολιτική και για την απαρασάλευτη διαφύλαξη της ακεραιότητας της λειτουργίας της επιστήμης. Αυτά είναι διδάγματα που όλοι όσοι θητεύουμε είτε στην πολιτική είτε στην επιστήμη οφείλουμε να θυμόμαστε.

Ο κ. Πασχάλης Κιτρομηλίδης είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.