ΕΝΑΣ ΣΚΟΤΕΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Ο Τζον Λε Καρέ γράφει μια κατασκοπική ιστορία που βασίζεται σε αληθινά στοιχεία

Της Χρυσας Σπυροπουλου, Η Καθημερινή, 20/07/2008

Τζον Λε Καρέ, Κι ο κλήρος έπεσε στον Σμάιλι, μετ. Μιχάλης Μακρόπουλος, εκδ. Καστανιώτη

Το μυθιστόρημα του Τζον Λε Καρέ (John le Carré, Αγγλία, 1931–) «Κι ο κλήρος έπεσε στον Σμάιλι» –«Tinker, Tailor, Soldier, Spy», στο πρωτότυπο– είναι ένα συναρπαστικό έργο που ζωντανεύει τον κόσμο των κατασκόπων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου και αναφέρεται σε πραγματικά γεγονότα. Ο ίδιος ο συγγραφέας υπήρξε μυστικός πράκτορας στις Βρετανικές Μυστικές Υπηρεσίες, αλλά η καριέρα του σταμάτησε όταν ο διπλός πράκτορας Κιμ Φίλμπι (Αγγλία, 1912 – Μόσχα, 1988) αυτομόλησε στη Σοβιετική Ενωση και έδωσε ονόματα Βρετανών πρακτόρων, ανάμεσα στα οποία ήταν και το δικό του. Ετσι, όταν το 1974 ο Τζον Λε Καρέ θα γράψει το εξαιρετικό μυθιστόρημά του «Κι ο κλήρος έπεσε στον Σμάιλι», ο ήρωάς του θα έχει τα χαρακτηριστικά του Κιμ Φίλμπι, του «τυφλοπόντικα», του πράκτορα των Σοβιετικών, στους οποίους έδινε σημαντικές πληροφορίες για τη χώρα του και τους Δυτικούς, ενώ στους συνεργάτες του στο Λονδίνο μετέφερε ασήμαντα στοιχεία. Αυτός ο «Τρίτος άνθρωπος», που παρ’ ολίγον να γίνει αρχηγός των Βρετανικών Μυστικών Υπηρεσιών, ήταν απόφοιτος του Κέιμπριτζ και ανήκε στην ομάδα κατασκόπων που ήταν γνωστή ως «Οι Πέντε του Κέιμπριτζ» (Cambridge Five). Ο πατέρας του ήταν διπλωμάτης, εξερευνητής και συγγραφέας, φίλος του Τ.Ε. Lawrence και είχε ασπαστεί τον μωαμεθανισμό.

Ο «τυφλοπόντικας»

Η αντίστροφη μέτρηση για τον διπλό πράκτορα της ιστορίας ξεκινά στο μακρινό Χονγκ Κονγκ, όταν ένας δευτεροκλασάτος πράκτορας γνωρίζει μια Ρωσίδα, η οποία εξαφανίζεται εντελώς ξαφνικά, ενώ από το ημερολόγιό της, όπως και από τη σύντομη έρευνα που κάνει, καταλαβαίνει ότι στην καρδιά των Μυστικών Βρετανικών Υπηρεσιών κρύβεται ένας «τυφλοπόντικας», ένας προδότης. Ο αρχηγός της Αντικατασκοπείας, ο «Ελεγχος», αν και ταλαιπωρημένος από την κλονισμένη υγεία του, είχε υποψιαστεί πως κάποιος πράκτορας δρούσε για λογαριασμό του εχθρού και μάλιστα στους υπόπτους, εξέχοντες προσωπικότητες της Υπηρεσίας που συνεργάζονταν στενά, είχε δώσει τους κωδικούς «γανωτής», «ράφτης», «στρατιώτης», «φτωχός», «ζητιάνος» (Tinker, tailor… του τίτλου), και ανάμεσά τους αναζητούσε τον καταδότη.

Μετά τα γεγονότα στο Χονγκ Κονγκ, ο υπουργός των Εξωτερικών ζητεί από τον πέμπτο της παρέας, που είχε ήδη απομακρυνθεί από την Υπηρεσία, να αναζητήσει την αλήθεια και να ξεσκεπάσει τον προδότη. Ετσι, την έρευνα αναλαμβάνει ο δαιμόνιος Σμάιλι, απόφοιτος της Οξφόρδης, ο οποίος διαθέτει πέρα από την οξυδέρκειά του ψυχραιμία και υπομονή. Δεν είναι ο γοητευτικός ήρωας, που σαγηνεύει τις γυναίκες, κάθε άλλο. Μάλιστα, η γυναίκα του τον εγκαταλείπει για να ακολουθήσει τον άντρα που ερωτεύτηκε. Είναι κι αυτός σκοτεινός, αλλά τουλάχιστον είναι «καθαρός». Είναι σταθερός, ξέρει πού ανήκει και δεν είναι διχασμένος. Αυτή η αρετή του άλλωστε είναι και το μεγάλο του προτέρημα, το οποίο σε συνδυασμό με την οξυδέρκειά του τον οδηγεί στη λύση του μυστηρίου. Είναι αναγκασμένος να πολεμήσει με σκιές, μέσα στο σκοτάδι, να αντιμετωπίσει αντιπάλους που, αν και βρίσκονται χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, ωστόσο επηρεάζουν τα πράγματα και τα πρόσωπα. Ο αόρατος ανταγωνιστής του είναι ο ευφυής καθοδηγητής του «τυφλοπόντικα», ο οποίος βρίσκεται στη Μόσχα. Ο Σμάιλι, που είχε «την τελευταία ψευδαίσθηση», αν και ήταν «άνθρωπος χωρίς ψευδαισθήσεις», με την έρευνα που διενεργεί, μπαίνει στη καρδιά του σκότους και συναντά την απάτη, την παράνοια, την υποκρισία, τον αφανισμό. Το τρωτό του σημείο, η αχίλλειος πτέρνα του, η «τελευταία ψευδαίσθησή του» ήταν η γυναίκα του, που στο τέλος τον εγκατέλειψε.

Πρωταγωνιστεί το άγνωστο

Σ’ αυτό το πυκνογραμμένο μυθιστόρημα, που ο αναγνώστης θα διαβάσει απνευστί, επικρατούν οι κανόνες της σιωπής, των κωδίκων, των υπονοούμενων, ενώ το άγνωστο, ο φόβος και το σκοτάδι έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Εδώ στήνεται ένας ολόκληρος κόσμος, ο οποίος πορεύεται παράλληλα με τον καθημερινό και αυτονόητο, ενώ διαθέτει τη δική του γλώσσα, τις δικές του αρχές, καθώς και ιδιότυπους τρόπους συμπεριφοράς και επικοινωνίας. Τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται και όλα μπορεί να ανατραπούν από στιγμή σε στιγμή, όπως πεποιθήσεις, ιδεολογίες, βεβαιότητες ως προς το ποιος είναι φίλος και ποιος όχι. Κάθε τι είναι ρευστό στους δύο εκ διαμέτρου αντίθετους κόσμους –Δύση, Ανατολή–, ενώ ο κάθε ένας αγωνίζεται να επικρατήσει του άλλου. Τα μέσα τότε που χρησιμοποιούνται δεν είναι τα πιο αθώα και ειρηνικά. Η βία και η εξαπάτηση έχουν τον πρώτο λόγο. Σε αυτή τη σύγκρουση κανείς δεν ξέρει πού βρίσκεται το καλό και πού το κακό, μολονότι μόνο αυτοί που έχουν ψευδαισθήσεις ή υλικό όφελος δίνουν τις μάχες τους μέχρις εσχάτων. Και τότε τι μένει; Γίνεται άραγε ποτέ ο απολογισμός ή είναι τόσο σκληρή η πραγματικότητα που όταν δεν μπορεί κανείς να την αντέξει, απλώς την αγνοεί, για να επιβιώσει και να μην τρελαθεί;